De houding van de top V: netwerken

Een van de opvattingen die de maatschappelijke top over zichzelf propageert als het op zaken als beloning aankomt, is dat ze hun positie hebben vanwege hun capaciteiten. In contexten buiten beloningsdebatten om blijkt deze zaak genuanceerder te liggen.

Posities in de top van de maatschappij worden vergeven door mensen die al in die top zitten. Daarbij worden andere criteria gehanteerd dan voor de rest van de maatschappij. Om in aanmerking te komen voor lagere baantjes, dient men als eerste diploma;s te hebben, van gewone schooldiploma's tot gespecialiseerde vakdiploma's.

Voor het middenkader, managers en dergelijke, hanteer men soms zelfs nog strengere procedures, want naast diploma's worden ze vaak onderworpen aan schriftelijke psycholo-gische tests, reikende van vragen om je IQ te meten tot hoeveel in de week je uitgaat. In extremere gevallen worden de kandidaten op assessment gestuurd, waar ze in groepsverband problemen moet oplossen.

In de top van de maatschappij zou je een nog strengere aanpak verwachten, maar het tegendeel is waar. In de top is er een enkele factor die vrijwel uitsluitend bepaalt of je in aanmerking komt voor een positie aldaar, en dat is wie je kent, of je hen bevalt . Zoals gezegd: de banen in de top worden verdeeld door de top, en die geven die banen aan de mensen die ze al kennen. Dat heet in nette termen "netwerken" of het "netwerk", maar in gewone-mensentaal is het "vriendjespolitiek", in latijn "nepotisme", en als het over een communistisch bewind gaat heet het "netwerk" de "nomenclatura".

Al die termen hebben een min of meer sterke negatieve bijbetekenis, behalve "netwerk" . Dat komt omdat "netwerken" hetgeen is dat we zelf doen en aanvaarden, en we weigeren in te zien dat dat wat we zelf maatschappelijk aanvaarden slecht kan zijn. De reden dat we dat "netwerk" niet als negatief zien en "nomenclatura" en dergelijke wel is simpel: de top doet het om zich vrij te pleiten, en de rest doet het uit angst en lafheid: deels durft men de consequentie van het leven onder een fout regime niet onder ogen te zien, en deels is men bang zelf de verantwoordelijkheid te dragen

Deze constateringen zijn in belangrijke mate het intrappen van open deuren, want dit soort toestanden is bijna een ijzeren regel der geschiedenis. Om heel precies te zijn is de toestand in landen als Nederland heilig vergeleken met de meeste buitenlanden, omdat daar de kring waaruit men selecteert nog beperkter is, namelijk die van stam, clan, of zelfs familie. Dat laatste hebben wij ook gekend, het vorstenprincipe, maar dat hebben we afgeschaft in het besef dat dit niet voldoende waarborg biedt voor de kwaliteit van het leiderschap op de langere termijn.

Maar de reden die we hadden voor het afschaffen van het vorstenprincipe geldt natuurlijk in bijna onverkorte vorm ook voor het netwerkprincipe. Iemand kan heel veel vriendjes hebben, die minder tot totaal niet geschikt zijn voor het bekleden van een positie in de top van de maatschappij. Als deze persoon toch alleen uit zijn vriendjes kiest, krijgt de maatschappij een minder geschikte leiding. Het is de stelling van het IRP, te onderbouwen door vele aanwijzingen, dat een groot deel van onze maatschappelijke problemen voortvloeien uit de foute keuze van leiders, gedaan middels vriendjespolitiek.

Een van die voorbeelden is het functioneren van het juridische apparaat. De laatste jaren zijn er diverse gevallen van ernstig juridisch falen ontdekt, die naar buiten kwamen omdat het min of meer spectaculaire moordzaken waren, zoals de Puttense moordzaak, de Schiedamse parkmoord, en de zaak Louwes. In al deze gevallen bleken niet alleen directe fouten te zijn gemaakt, maar die fouten toegedekt door een keten van gebeurtenissen waarin de ene jurist de ander dekte, tot in de hoogste kringen aan toe, en op alle formele terreinen van het vak, zowel Openbaar Ministerie, rechterlijke macht, en politiek verantwoordelijken.

Het toedekken van fouten is een van de nevenverschijnselen van het "netwerk". Mensen die elkaar moeten beoordelen zijn mensen uit hetzelfde netwerk, soms zelfs vrienden. Dan is er ten eerste een persoonlijke component in het spel, en ten tweede de hemd-en-rok factor: een slechte beoordeling van een ander topfiguur op grond van inhoudelijke zaken kan ook terugslaan op de eigen positie, als die ook alleen op "netwerk" is gebaseerd, en niet op kwaliteiten - in populaire termen: de "stuntel" van de bureau verderop moet  de hand boven het hoofd worden gehouden ter wille van het eigen hachie.

XXX  In het juridische geval is de bron van het netwerk makkelijk aan te wijzen. Dat zijn de juridische faculteiten aan de universiteiten, met name die van Leiden, de toestroom naar die faculteiten van leden uit het bestaande circuit, en heel vaak vernauwd tot de corporale studentenclubs . Voor een zeldzame openbare uitspraak vanuit de top waar dit wordt toegegeven , zie hier , en voor een uitgebreidere case study, zie hier .

Een ander al langdurig operationeel netwerk is dat van de politieke benoemingen. Functies als burgemeesterschappen, commissarissen de koningin, en zeer vele andere overheids- en semi-overheidsbenoemingen gaan naar mensen met politieke connecties. Als het iets was dat nu ingevoerd zou worden, zou er de grootst mogelijke commotie losbreken: men zou termen als gebruiken als "politieke benoemingen", en "dat is iets voor een bananenrepubliek". Het feit dat er nu geen commotie is heeft als enige reden dat het al zo lang zo gebeurt . Natuurlijk is dat een van de slechtst mogelijke redenen om iets te doen. Tenzij men het idee heeft dat het goed gebeurt. En dat is zeker niet het geval, er zijn voortdurend klachten over ons bestuur, met name ook het lokale (wie de case study van AW Kist heeft gevolgd, zie hier ). Er is dus een uitstekende reden om in ieder geval de politieke benoemingen zo snel mogelijk af te schaffen en te vervangen door benoeming op basis van competentie, dat wil dus zeggen met name competentie in het besturen in directer contact met de burgers. 

Naast de personen die onterecht in de top van de maatschappij komen, is er nog een andere kant aan de medaille, namelijk de personen die er onterecht niet in komen . Dit is op zijn minst even schadelijk, omdat dan talent en inspanning niet passend beloond worden. Dat is demotiverend voor de hele maatschappij, en ook een van de bekendere achtergronden van vele revoluties tegen rechtsschendende machtsstructuren.

Een apart geval is het netwerk binnen het bedrijfsleven. Dit was altijd al net iets toegankelijker dan dat van institutionele beroepen als binnen de overheid, vanwege de mogelijkheid om zelf een bedrijf op te zetten, maar omdat voor grote zaken grote hoeveelheden geld nodig zijn, had toch ook dit een hoge mate van beslotenheid, aanvankelijk van de familie-variant. Dit is iets dat in het bedrijfsleven aan het afnemen is - maar er zijn ook hele bedrijfstakken aan ten onder gegaan. Beide processen zijn zichtbaar deze bron .

Het historische voorbeeld van de verdwijnende takken van het bedrijfsleven, zoals de textiel en de scheepsbouw, laat zien dat de geslotenheid van de netwerken een dodelijk gevaar is voor onze samenleving. Het leidt tot een gebrek aan nieuw bloed en de bijpassende creativiteit, innovatie, en ondernemingszin . De kans dat de "netwerk"-top op vrijwillige basis afstand doet van haar posities is niet erg groot, zoals blijkt uit deze bron . In het kader van de beschrijving van het Rijnlandmodel is hiervoor een mogelijke aanpak gegeven .

Aanvullende voorbeelden van de geslotenheid van diverse topnetwerken staan hier  
.

Addendum jun. 2006: Sinds het publiceren van de serie Houding van de top heeft de Volkskrant een onderzoek laten doen naar het topnetwerk in Nederland, die de analyse van het IRP volledig bevestigen, zie hier .

Addendum jan. 2007:
Na het Volkskrant-onderzoek heeft een politiek wetenschapper een eigen onderzoek gepubliceerd, dat een graduele verschuiving laat zien, maar de hoofdconclusies aangaande de wantoestanden bevestigd .

Addendum feb. 2007:
Al even natuurlijk is het dat het verschijnsel niet beperkt is tot Nederland, zie het Belgische geval .

Terug Naar Houding top I , Sociologie lijst , Sociologie overzicht  , of naar site
home .