Gezag en macht
|
Samenvatting
De begrippen gezag en macht behoren tot de kernbegrippen van de
maatschappelijke ordening, op deze website als volgt gedefinieerd:
| |
Macht is de invloed die de
machthebbende heeft om anderen dingen te laten doen die tegen de
belangen van de anderen ingaan. |
|
|
| |
Gezag is het mogen instrueren van
anderen met instemming van die anderen tot handelingen, waarbij die
handelingen in dienst staan van de taakuitoefening van de
betrokkenen. |
|
|
Het verschil tussen de twee is verbonden met twee nog
fundamentelere begrippen: terugkoppeling en vrijwilligheid. Beide aspecten
zijn alleen aanwezig in "gezag", en beide zijn sterk verbonden aan meer
praktische begrippen als "effectiviteit" en "kwaliteit"
 .
Zowel wetenschap als kunst zijn vrijwel ondenkbaar zonder vrijwilligheid.
Alle kennis van
natuurlijke processen leert dat terugkoppeling de meest stabiele en
overlevende resultaten geeft
.
De heden ten dage meest relevante machtsculturen stammen uit het
Midden-Oosten, en de meest relevante gezagscultuur stamt uit
Noordwest-Europa
.
Alle maatschappelijke systemen die uitgaan van macht,
zoals de monotheïstische godsdiensten,
dictaturen van diverse soort, en alles daarop lijkende of ervan afgeleid, zullen uiteindelijk ten onder gaan,
al dan niet de rest met zich meeslepende.
Een gezagscultuur, hanterende de
strategie van Tit-for-tat
richting de machtscultuur,
kan overleven.
Het effect van een gezagscultuur kan uitgebeeld worden als onder
links, dat van een machtscultuur als onder rechts:
Voor de details, zie Tit-for-tat
.
Inhoud
Gezag en macht zijn begrippen die bij slordig taalgebruik en redeneren wel
als synoniemen worden gebruikt. Bij de meer tot zuiverheid geneigde woordenboekdefinities gebruikt men
bij directe vergelijking veelal het begrip van "legitimatie", waarbij gezag
dan "macht met legitimatie" wordt genoemd. Dat is natuurlijk slechts het
verplaatsen van het probleem, naar het "wat en hoe" van de legitimatie.
Deze stand van zaken is hoogst onbevredigend, omdat het duidelijk is dat,
gebruikende de intuïtieve uitleg van de termen centrerend rond bijvoorbeeld de
begrippen
"dictatuur" en "democratie", ze in hoge mate bepalend zijn voor de waarde van
maatschappelijke organisatievormen en culturen
 .
Hier worden dus andere definities ingevoerd, die hopelijk minder lijden aan de genoemde
dubbelzinnigheden, en aansluiten bij het intuïtieve begrip van beide
termen, en zich lenen voor illustratie. Hier is de eerste:
Dit sluit aan bij de dagelijkse werkelijkheden en het gezonde verstand dat de
uitoefening van macht leidt voordeel van de machtige en nadeel van de
diegene die "onder de macht staan", in de praktijk meestal: "eronder lijden": de koning mag zijn onderdanen verkopen
als slaven, de roofridder in het kasteel mag de velden van de boeren
plunderen en hun dochters verkrachten, enzovoort.
De tweede:
Ook dit sluit direct aan bij de werkelijkheden en het gezonde verstand:
een gezagvoerder op een schip of vliegtuig heeft gezag over het overige
personeel, omdat dat de beste manier is om als team een schip of vliegtuig
te besturen
 . De
anderen maken hun inzicht of mening vrijwillig ondergeschikt aan die van de
gezaghebbende, waaraan meestal een langer traject van het bepalen van de
onderlinge verhoudingen vooraf is gegaan
.
En met deze twee definities kan het voor het gezonde verstand zo
duidelijke verschil ook bijzonder duidelijk geïllustreerd worden (in een
formaat ter aanduiding van het belang ervan):
Versus:
De illustraties laten nog eens overduidelijk zien dat het
slordige gebruik als synoniemen er volkomen naast zit:
Of uitgedrukt in een ander cruciaal sociologische begrippenpaar: de verhouding
van gezag kent vrijwilligheid
- die van macht die van dwang. En vrijwilligheid is is hoge mate verbonden
met het begrip "kwaliteit" - zo zijn zaken als als kunst en wetenschap
nauwelijks denkbaar onder dwang. De bewijslast ligt dus bij de aanname dat er
überhaupt iets zal werken onder dwang.
Dit wat betreft de zuivere definities. Zo meteen meer over de verdere
sociologische onderbouwing, maar nu even meer over de praktijk. Want
posities van zowel gezag als macht worden bezet door mensen, maar posities
van gezag trekken heel andere mensen aan dan die van macht.
In posities van gezag moet je samenwerken door wederwijds te communiceren en
overeenstemming te bereiken, wat alleen gaat door de anderen positief te
benaderen. Wat vaak aanzienlijke moeite geeft, maar als resultaat een
aanzienlijke bevrediging.
In posities van macht is er
slechts communicatie in één richting, en dat vrijwel zonder uitzondering op
een negatieve tot uiterst negatieve manier.
Oftewel:
in posities van gezag vindt je aangename mensen, in diverse mate
, en in posities van gezag vindt je nare mensen,
en het overgrote deel in het bereik van zeer naar tot onmogelijk naar
.
In het dagelijkse leven zijn ook de
absolute grenzen van boven vervaagd tot diverse vormen van geleidelijkheid.
Zo kan de directeur van een bedrijf zowel gezag als macht hebben.
De reden voor het ontstaan van diverse vormen van gezag als macht is dat het een
overlevingsfactor is in het samenleven in groepen. Vooral bij die van
middenformaat, rond de enkele tientallen, lijkt het hebben van een enkele
leider een sterke overlevingsfactor, met als vermoedelijke
hoofdfunctionaliteit die van coördinatie van gedrag. Bij talloze zoogdieren
kent men in de biologie het begrip "alfa", de leider van de groep - bijna
altijd een mannetje maar niet noodzakelijkerwijs want bij olifanten is het
een vrouwtje. Vermoedelijk omdat die laatsten geen (nauwelijks) natuurlijke
vijanden kennen.
Ook hier is er sprake van een mengeling van gezag
en macht: in principe staat iedere lid van de groep het vrij zijn eigen gang
te gaan - in de praktijk betekent het meestal zaken als "opgegeten woorden
door de leeuwen". En in principe zorgt het leiderschap voor overleven van
de hele groep, maar het leidt soms ook tot exclusieve paringsrechten voor
de leider, die bij oppervlakkige observatie al meteen gedetermineerd kunnen
worden als beslist niet vrijwillig - van de kant van de rest van de groep.
En waarvan de overlevingswaarde voor de soort als geheel op zijn minst
bediscussieerd kunnen worden. Er zijn talloze soorten die door bepaalde
vormen van interne selectie dusdanige vormen van gedrag vertonen, dat het
het lange termijn overleven bijzonder onwaarschijnlijk maken, zoals
bijvoorbeeld pauwen met zulke lange staarten dat ze niet meer kunnen
vliegen, en beren met zulke exclusieve eetgewoontes dat de eerste beste
klimaatverandering ze ook per definitie te veel zal zijn (panda's).
De menselijke maatschappij, met zijn grote diversiteit, is de plaats waar al
deze varianten binnen dezelfde soort spelen. Met de toegevoegde capaciteiten
om die processen waar te nemen en te benoemen. En te kwalificeren.
Uit die mensenmaatschappij komt voort de mogelijkheid om de effectiviteit
van gezag en macht door observatie te beoordelen. Dat is al samengevat in
het impliciete oordeel dat zit in de twee termen "democratie" en
dictatuur". "Iedereen", oftewel: "gezond verstand"
, "intuïtie"
, enzovoort,
weet inmiddels dat democratie beter functioneert dan dictatuur. Door gewoon
naar de resultaten te kijken. Reeds van een Griekse filosoof wordt de
verzuchting vermeld nadat de "weifelende" democratie vervangen was door een
"daadkrachtige" aristocratie, dat de effecten ervan "Je naar de democratie
doet terug verlangen als zijnde het zuiverste goud".
De dynamiek
achter dit proces is zo simpel dat ook dit "iedereen" zou moeten weten, en
de meeste mensen inderdaad grotendeels weten, ook weer samengevat in
bestaande terminologie: "machtsmisbruik". Doelende op het proces dat de
persoon die macht heeft, die macht gaat gebruiken voor eigen behoefte, ten
nadele van de behoeftes van anderen.
Toch zit in dit "gezond
verstand"-begrip een misvatting: de alhier geïntroduceerde definities van
"gezag" en "macht" laten zien dat de term "machtsmisbruik" een pleonasme is:
"macht" is het misbruik van gezag.
Dit negatieve oordeel over de
effecten van macht wordt versterkt door een bijkomende factor, namelijk de
relatieve aantrekkingskracht die posities van gezag en macht hebben op
diverse soorten menselijke karakters. Posities van gezag worden verworven
door het hebben maar meestal door het ontwikkelen van capaciteiten, en in
de moderne mensenmaatschappij zijn dat dusdanig ingewikkelde capaciteiten
dat daar langere tijd van inspanning voor nodig is om ze te verwerven -
meestal van de meer intellectuele aard. En het resultaat ervan bevindt
zich meer op het vlak van status dan van materieel gewin.
Macht is
vooral aantrekkelijk voor mensen die uit zijn op materieel gewin, en een
positie van status zonder het leveren van langdurige inspanning, vooral op
het meer intellectuele vlak. Dus posities van macht zijn vooral
aantrekkelijk voor mensen die misbruik willen maken van de posities van
macht.
De praktische voorbeelden die deze theoretische beschrijving
illustreren zijn eindeloos. het is zelfs andersom: gevallen die tegen deze
regels ingaan, vallen onmiddellijk op, en hebben een eigen naam. Tik in een
zoekvenster in "benevolent" ("goedwillend"), en je krijgt als eerste
keuzemogelijkheid "dictator".
Zelfs binnen velden waarin "gezag" de
norm is, leiden gedragingen die meer neigen naar "macht"onmiddellijk tot
negatieve effecten.
Vanwege het illustratieve belang, twee praktijkvoorbeelden.
Het eerste voorbeeld betreft het grootste ongeluk uit de
luchtvaartgeschiedenis. Op Tenenerife botste op de startbaan een startende
KLM jumbojet op een taxiënde Pan American jumbojet. Het aantal slachtoffers
bedroeg een kleine zeshonderd. De oorzaak van het ongeluk bleek al snel
simpel te zijn: de KLM gezagvoerder was gestart zonder toestemming. Dat hij
het andere vliegtuig niet zag, was vanwege aanwezige mist
(Wikipedia).
Waar de onderzoekers zich over verbaasden was hoe de gezagvoerder tot deze
overtreding van alle regels was gekomen. Er bleek een aantal, puur
menselijke, omstandigheden, vertraging en dergelijke, die er toe leidden dat
hij graag snel wilde starten. Hij vatte de toestemming om naar het begin van
de startbaan te rijden daarom voor het gemak ook maar op als toestemming om
te starten.
Het opvallende waar de onderzoekers op stuitten, was dat er wel degelijk
pogingen waren ondernomen door het overige personeel om de gezagvoerder van
zijn fout te weerhouden. Bij zijn eerste greep naar de gashandels
protesteerde de tweede piloot met de vraag of er al toestemming was, waarop
de gezagvoerder aarzelde en zich inhield. Bij de tweede greep deed de tweede
piloot dit niet meer. Maar terwijl het toestel al versnelde, vroeg de
boordwerktuigkundige aan de gezagvoerder of het andere vliegtuig al van de
startbaan was. Het protocol schrijft voor dat het stellen van de vraag reden
is om de start af te breken, aangezien er kennelijk onzekerheid bestaat
omtrent de veiligheid. De gezagvoerder overschreed weer het protocol, en er
kwamen geen verdere protesten.
Wat het onderzoeksteam zich realiseerde was dat het interne controlesysteem
binnen de cockpit had gefaald. Zowel tweede piloot als boordwerktuigkundige
hadden in feite de rol en de plicht om de gezagvoerder op zijn fouten te
wijzen, en desnoods in te grijpen. Dat dit niet gebeurde had te maken met de
gezagsverhouding binnen de cockpit. De functie van de tweede piloot is
overnemen van de besturing bij uitval van de gezagvoerder, in iedere uitleg
van het woord "uitvallen". Als een gezagvoerder een actie onderneemt die de
veiligheid in gevaar brengt, behoort het tot de taakomschrijving, het gezag,
van de tweede piloot om in te grijpen. Het probleem ligt daar waar het falen
van de gezagvoerder niet erg opzichtig is, zoals in het Tenenerife geval.
Dan gaat naast het proces van gezag, het proces van macht een rol spelen.
De tweede piloot van het KLM toestel was jong, en relatief onervaren. De
gezagvoerder was van middelbare leeftijd, zeer ervaren, hoofd opleidingen,
en in het algemeen een belangrijk persoon binnen de organisatie. Toen de KLM
melding kreeg van het ongeluk, belden ze als een van de eersten de
betreffende gezagvoerder om mede leiding te geven aan het onderzoek. Van de
tweede piloot werd dus niet alleen gevergd dat hij iemand met gezag
overrulede, maar ook iemand met macht. En dat kon hij geen twee keer; als
hij het fout had, achtte hij het kennelijk waarschijnlijk dat het ten koste
zou gaan van zijn carrière. Hetzelfde gold voor de boordwerktuigkundige.
Naar aanleiding van dit ongeluk hebben alle luchtvaartmaatschappijen de
training van hun piloten veranderd, om ze bewust te maken van dit proces,
onder de noemer "crew resource management". In
de hier gebruikte terminologie: er zijn welbewuste pogingen gedaan om het proces van macht
terug te dringen ten gunste van het proces van gezag. Desalniettemin heeft
het proces nog bij meerdere ongelukken
een essentiële rol gespeeld - het zit in de mens ingebakken.
Ook in de ruimtevaart zijn twee ongelukken gebeurd
waarbij misbruik van macht de oorzaak was. Het ongeluk met het ruimteveer
Challenger werd veroorzaakt door een lekkende rubberpakking van de vaste
brandstof raketten, veroorzaakt door de lage temperatuur op het tijdstip van
de start. De overeenkomst zit er in dat deze fout bekend was bij de
betreffende technici, op grond van eerdere beschadigingen van de pakkingen
tijdens iets minder koude starts, maar dat hun bezwaren overruled werden
door managers
.
Dat wil zeggen: degenen met gezag, degenen die de pakkingen konden
beoordelen, werden overruled door degenen met macht, de managers.
Het tweede
ongeluk, dat met de Columbia, had dezelfde achtergrond (details
, Wikipedia). De
Columbia verongelukte door een gat in de linkervleugel, veroorzaakt
door het afvallen van een stuk isolatie van de tank bij de start. Het afvallen van het
brokstuk was gefilmd, en er was een onderzoek gedaan naar de
waarschijnlijkheid op schade. Toen dat niet ernstig leek te zijn, is er
verder niets ondernomen, ondanks pogingen van verschillende technici en
andere mensen om de zaak nader te onderzoeken - die pogingen werden
tegengehouden door de managers van de vlucht
.
Een daarbij gebruikt argument was: "Er is toch niets meer aan te doen"
.
Dit toont een totaal onbegrip voor de waarde van samenwerking en teams,
gezag, boven deze "zeggingsmacht": de betreffende manager zag geen
oplossing, maar de manager van de Apollo 13 vlucht
zou na de zuurstofvat-explosie precies hetzelfde gedacht hebben. Een sterk
toegewijd team van ingenieurs met veel inventiviteit bracht de bemanning
thuis.
Het meest opvallende feit dat over de Columbia naar buiten is gekomen
dat er een vergadering is geweest waar een van de “nader
onderzoek”-voorstanders aanwezig was. Hij heeft de gelegenheid gekregen om
zijn twijfels uiten, toen de voorzitter van de vergadering, de
vluchtmanager, aan de aanwezigen vroeg of er nog opmerkingen waren. De
technicus vertelde het onderzoeksteam dat hij zich niet in de positie voelde
om zijn twijfels in het openbaar te uiten tegenover zijn manager, zijn
“gezagvoerder”. Zijn “gezagvoerder” wilde, net als de KLM gezagvoerder, maar
al te graag gewoon doorgaan met de vlucht, “starten”, en hij was, net als de
tweede piloot van het KLM toestel, bang dat het proces van de macht hem zou
benadelen als hij zijn technische gezag voorrang verleende, en zijn twijfel
zou uiten.
Dus zelfs daar waar "gezag" al absoluut dominant is boven
"macht", leidt een afwijking naar het "midden", naar ietwat meer "macht",
onmiddellijk tot rampen
.
Als je al het voorgaande dus kort en krachtig wilt afkorten, is de eerste fase dus:
Maar daar komt nog wat bij. Want al het bovenstaande is van een hoge
vorm van voor de hand liggendheid. En dus bekendheid. In ieder geval
onbewust. Desalniettemin wordt er fanatiek tegen gezondigd. Wat, indien
slaande op meer openlijke gevallen van soortgelijke processen, vanuit het
standpunt van het op rationele wijze beoordelen van gedrag van negatieve
kwalificaties zou worden gezien als "dom" (want handelen tegen beter weten
in), "ongevoelig" (want anderen nodeloos benadelen), en dergelijke. Leidende
tot een tweede vorm van afkorting:
En dat laatste is ook bekend genoeg, indien eenmaal zo geformuleerd.
Het volgt al direct uit de schadelijkheid van macht voor anderen
.
En het psychologische verschijnsel dat mensen geen problemen hebben met het
ernstig benadelen van anderen heet psychopathie
. De overeenkomst tussen mensen met macht en lijders aan vormen van
psychopathie staat beschreven hier
.
Ook op wat grotere schaal is rol van de verhouding tussen gezag en macht
overduidelijk: de rangorde van het succes van culturen, in de moderne tijd,
komt volkomen overeen met de rangorde van de mate van "gezag" boven "macht"
.
Met de westerse cultuur
in beide lijstjes bovenaan .
Maar de
eerdere voorbeelden laten zien dat binnen de westerse cultuur de
sterkteverhouding tussen gezag en macht in ieder geval niet doorslaat
richting gezag. Zo is de hele sector van het bedrijfsleven gedomineerd door
"macht". En als die sector ergens wordt aangestuurd, dan is dat door de
financiële sector, en die verhouding is weer bijna volkomen die van macht. En
die beide sectoren trekken (vrijwel) uitsluitend mensen aan die maar uit
zijn op één ding in hun leven: macht.
Een goede illustratie van de
dominantie van macht boven gezag ook binnen de westerse maatschappij is het
bestaan van het fenomeen van "klokkenluiden"
. "Klokkenluiden" is de term
voor het proces dat mensen die signaleren dat een bepaalde situatie binnen
organisatie of bedrijf niet naar behoren functioneert, dat niet binnen de
eigen organisatie of bedrijf kunnen doen, en daarvoor de buitenwacht,
meestal de media, moeten inschakelen. De exclusieve praktijk is dat
"klokkenluiders" niet meer binnen hun eigen beroepsgroep aan de slag komen,
ook daar waar ze in feite het algemene belang van die beroepsgroep gediend
hebben.
Dat wil zeggen: ook binnen de westerse maatschappij is er
een sterke dominantie van macht boven gezag. En in die zin zin is ook de
westerse maatschappij grotendeels onbeschaafd.
Het constateren van
dit feit is van groot belang, omdat, zoals iedere psycholoog weet, je eerst
het probleem moet erkennen voordat je het kunt behandelen. Oftewel:
vooruitgang van beschaving op een meer doelmatige wijze is alleen mogelijke
door je eigen onbeschaafdheden te erkennen, en die van de rol van macht
staat vermoedelijk op nummer 1.
Er zijn twee hoofdmethodes om deze
situatie te verbeteren: de eerste volgt direct uit de illustraties van
"gezag" en "macht": verbiedt als uitgangspunt die situaties waarbij er een
éénwegverkeer van beïnvloeding is.
En de tweede methode is: verbiedt
die situaties waarbij degenen die "leiden" niet dezelfde consequenties onder
vinden van hun besluiten als degenen die door hen geleid worden: gaat het
bedrijf failliet en verliezen de werknemers hun baan, zorg er dan voor dat
de leidinggevenden van dat bedrijf precies dezelfde schade ondervinden.
Oftewel: zet de leiders in hetzelfde bootje als de "geleiden".
Tot de
secundaire en meer geleidelijke vormen van aanpak behoort het invoeren en
verbeteren van het proces van de foutcorrectie
,
naar voorbeeld van daar waar het heeft gebleken te werken; de luchtvaart.
Wat gezien de weerstand tegen dit proces, vanuit degene met de huidige
macht, vermoedelijk slechts zal werken door bijvoorbeeld alle gevallen van
tegenwerking van klokkenluiders te doen volgen door een automatisch proces
tot het inzetten van ontslag tegen de tegenwerkers, met omgekeerde
bewijslast.
Zowel de genoemde twee meer principiële als de genoemde
secundaire vormen van aanpak hebben eenzelfde principe gemeen, dat fundamenteler
is dan al het andere genoemde: dat van de terugkoppeling
, dat als algemene methodologische begrip behandeld is hier
.
Bij de behandeling van terugkoppeling hebben we gezien dat dit proces bijna
een definiërend kenmerk is voor het ontstaan van evenwichten
, en ook is daarover opgemerkt dat de levende natuur vrijwel geheel bestaat uit evenwichten
ontstaan door terugkoppeling
. Daarbij kan intuïtief al de regel geformuleerd worden dat hoe beter de
kwaliteit van het terugkoppelingsproces, des te beter, dat wil zeggen
stabieler, het evenwicht. En uit de levende natuur weten we ook dat hoe
beter en stabieler het evenwicht, des te succesvoller de soort. Waarmee we
het dus hebben over het proces van evolutie. Te beschouwen als een op grond
van theorie gedane voorspelling dat ook het geval van gezag en macht een evolutionaire ontwikkeling
zal doormaken, die bevestigd wordt door onderzoek
.
Uit het belang van de verhouding van de begrippen gezag en macht voor
wat betreft het succes van beschavingen. blijkt ook dat ze een centrale plaats
moeten hebben in de theorievorming over de maatschappij, dus vele links met
andere delen van deze website. In de psychologische onderbouw is het besproken
in het kader van het verschil tussen het alfa/gamma- en het bèta-denken
-
dat valt grotendeels samen met het verschil tussen gezag en macht.
Op het sociologische vlak wordt het verschil veelal uitgewerkt onder een andere
noemer voor gezag, namelijk die van Meritocratie,
waarover meer hier
.
Praktische voorbeelden op diverse niveaus aangaande sterke machtsgerichtheid van
ook de westerse maatschappij zijn er talloos, zie de verzamelingen hier
en
de overige artikelen in de lijsten ernaast. Voor de volledigheid en ter
gebruik bij uitleg is voor wat betreft het proces van management een toelichting
in beelden gemaakt van de twee vormen van aanpak en de verschillen in resultaten
hier
.
Naar Competitie en samenwerking
, of site home
 .
| 15 aug.2003;
1 nov.2010; 11 mrt.2015; 31 mrt.2016 |
|
