|
Onderstaand artikel maakt deel uit van de Volkskrant-serie
over de elite in Nederland
De Volkskrant, 27-05-2006, door Wilco Dekker en Ben van Raaij.
Innoveren in de polder
Als een ‘ijsbreker’ – in de woorden van premier Balkenende – zou het
Innovatieplatform Nederland terugbrengen aan de economische wereldtop. Maar als
de bestuurlijke elite in actie komt, wordt elke beoogde structurele vernieuwing
weer gepolder waarbij vooral de gevestigde belangen hun deel krijgen.
‘Het Innovatieplatform’, zegt de voorzitter, premier Jan Peter Balkenende,
najaar 2003, ‘wordt geen poldermolen, maar een ijsbreker. Een middel om
doorbraken tot stand te brengen in het pakijs van de Nederlandse kenniseconomie.
Ik wil daarvoor zo veel mogelijk creatieve ideeën mobiliseren, maar ook zo veel
mogelijk praktisch vernuft om die ideeën te realiseren. Want ook al is het een
zaak van de langere adem, er moet in Nederland Kennisland echt iets veranderen.’
Al op de tweede vergadering van het platform blijkt de
werkelijkheid anders, zegt een van de aanwezigen destijds. ‘We spraken over de
Casimirbeurzen, subsidies om onderzoekers van bedrijven op universiteiten te
detacheren. Een leuk idee van Philips, maar de vraag was of de overheid dat nu
wel moest betalen. Het debat eindigde in een patstelling. ‘‘Mooi’’, zei
Balkenende vervolgens. ‘‘Nu we er uit zijn, kan het persbericht de deur uit.’’
Dat bleek dus al klaar te liggen. Alles was vooraf en buiten ons om met Den Haag
bekokstoofd.’
Het Innovatieplatform (IP) is in 2003 een novum in de
Nederlandse politiek. Een frisse denktank die ideeën wil ontwikkelen om de
‘innovatiekracht’ van de economie te versterken. De ambitie: Nederland moet in
2010 een koploper zijn in de Europese kenniseconomie.
Het probleem is urgent, want Nederland dreigt internationaal
achterop te raken. Bedrijven geven steeds minder aan onderzoek en ontwikkeling
uit, de overheid investeert onvoldoende in onderwijs, er is goed onderzoek, maar
bedrijven en kennisinstellingen werken niet samen om er bruikbare producten van
te maken, en er is te weinig ondernemersgeest.
Het IP wordt aangekondigd in het regeerakkoord van het
kabinet-Balkenende II. Dat Balkenende het hoogstpersoonlijk gaat leiden, was een
idee van de werkgevers, zegt VNO-NCW-directeur Niek Jan van Kesteren. ‘Dat er
zo’n platform moest komen om het innovatieklimaat te verbeteren, stond al in ons
tienpuntenplan voor de verkiezingen van 2002. We zeiden tegen Balkenende: doe
het zelf, dat toont het belang van het thema aan.’
Nederland na Fortuyn
De nasleep van de moord op Fortuyn gooit even roet in het eten, maar als het
eerste kabinet-Balkenende valt, is het voor de innovatielobby ‘nieuwe ronde,
nieuwe kansen’, zegt innovatiespecialist Frans Nauta, de voormalig secretaris
van het Innovatieplatform. ‘Bij de verkiezingen van 2003 prijkte innovatie hoog
op de agenda. Er ontstond een opportunity window voor het platform.’ Het is ook
een ideaal verbindend thema voor verdeeld Nederland na Fortuyn: wie is er tegen
innovatie?
Er is ook alom idealisme: het platform moet een dynamische
club worden die in de geest van de nieuwe politiek zal breken met het ouderwetse
gepolder van de gevestigde belangenclubs. Gewoon de premier en wat eigenwijze
deskundigen die vernieuwende plannen maken om de BV Nederland weer op de rails
te krijgen, is het idee.
Het grote voorbeeld, aangedragen door Frans Nauta, is
Finland, een land van boeren en houthakkers dat zich via een nationaal
innovatieplatform heeft weten te ontwikkelen tot een high-tech natie, met
paradepaardjes als Nokia.
Nauta wordt als vernieuwer en Haagse outsider aangetrokken
als secretaris. Verder lijkt het platform dat najaar 2003 met veel
klaroengeschal van start gaat, verdacht veel op een ouderwets tripartite
adviesorgaan, met achttien zwaargewichten uit de overheid, het bedrijfsleven en
de kenniswereld.
Zo zitten naast de drie bewindslieden – Balkenende (CDA),
Brinkhorst (Economische Zaken, D66) en Van der Hoeven (Onderwijs, Cultuur en
Wetenschappen, CDA) – onder anderen Jeroen van der Veer (topman Shell), Gerard
Kleisterlee (Philips), Alexander Rinnooy Kan (ING) en Herman Wijffels (SER) in
het platform.
‘Het IP werd een hype’, zegt Nauta. ‘Iedereen vond dat ie
erin moest. Het was de ultieme erkenning. Buitengesloten partijen voelden zich
misdeeld: de ICT-sector, TNO.’ Vice-premier Zalm zet staatssecretaris Annette
Nijs van Onderwijs er nog snel bij als ‘agendalid’ – de VVD had nog geen plekje.
Fout, vindt Van Kesteren: ‘Wij wilden er juist weinig mensen
in hebben. Van der Veer, Kleisterlee, Balkenende, plus een onafhankelijk
secretaris die kon opboksen tegen de ambtelijke circuits. Want als je iets
nieuws doet in Den Haag, gaat het licht aan in het kippenhok en begint iedereen
te kakelen. In een IP van achttien leden hadden wij eigenlijk geen zin.’
Ook Gerard van Beynum, oud-directeur van biotechbedrijf
Pharming en commissaris bij een handvol life sciences-bedrijven, heeft zich
verbaasd. ‘Alle hoofden van Lebak moesten in dat platform. Maar als je dat doet,
zal er niks veranderen. Je vraagt de mensen die een situatie hebben gecreëerd,
het roer om te gooien. Dat is niet verstandig. Neem Shell, dat zelf een groot
researchlab in Nederland heeft gesloten, of de universiteiten, die nog steeds
weigeren hun uitgaven transparant te maken. De zittende elite heeft het niet
aangedurfd een paar kritische vrijdenkers in het platform op te nemen.’
Het Innovatieplatform maakt een moeizame start. Omdat de
ambities en verwachtingen hoog zijn opgeschroefd, barst de kritiek direct los
als concrete resultaten uitblijven, zegt platformlid Frans van Vught, oud-rector
van de Universiteit Twente en tegenwoordig EU-adviseur. Zoals in de Tweede
Kamer, waar de PvdA een schaduw-platform zonder ‘bobo’s’ opzet om het
innovatiedebat te verbreden, en waar later zelfs wordt gepleit het IP maar
gewoon op te heffen.
Ook het bedrijfsleven laat zich gelden. Nauta: ‘Op feesten en
partijen is de toon vanaf het begin zeer neerbuigend geweest. Die borrelpraat
vond ik erg unfair. Ik denk dat veel criticasters vooral jaloers waren, omdat ze
er zelf niet in zaten.’ Wat niet wegneemt dat het bedrijfsleven in het platform
blijft, want er is wél wat te halen.
Al die kritiek heeft zijn weerslag op het platform. Nauta:
‘Het Innovatieplatform was bedoeld als een forum om verstandige ideeën te
ontwikkelen over de kenniseconomie. Maar door de torenhoge verwachtingen en de
overmatig kritische buitenwereld kreeg iedereen haast. We trapten in de valkuil
van snel willen scoren. We slaagden er daardoor niet in een gezamenlijke
leidende visie te formuleren. Daardoor kregen de achterbannen steeds meer grip
op het platform en gingen leden zich steeds meer namens hun achterban
opstellen.’
Terwijl iemand als toenmalig SER-voorzitter Herman Wijffels
een nieuw, breed ‘akkoord van Wassenaar’ bepleit over innovatie, regelen anderen
in de wandelgangen vooral hun eigen zaakjes.
Insiders noemen de voorbeelden zo op. Al op de eerste
vergadering proberen minister Van der Hoeven en Peter Nijkamp van NWO, de
Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek, samen 185 miljoen aan
extra onderzoeksgeld binnen te halen. Rein Willems van Shell, die inmiddels
Jeroen van der Veer is opgevolgd, weet de chemie – een volledig uitontwikkelde
sector – op het lijstje ‘innovatieve sleutelgebieden’ te krijgen. En als er bij
het Paasakkoord 2005 honderden miljoenen vrijkomen voor de kenniseconomie,
sleept Philips voor Eindhoven een nanotechnologiecentrum binnen, en mag NWO 100
miljoen verdelen voor bijzondere onderzoeksprojecten – mits razendsnel, zodat
Balkenende een succesje kan melden op het Nationaal Innovatie Event in december
2005. Groepen met connecties in het platform profiteren. Nauta: ‘En dan gaat dat
gezellige poldermodel wellicht onbedoeld wel erg op cliëntelisme lijken.’
Het is netwerken alom, zegt een insider. ‘Rondom zo’n
informeel platform ontstaat een pikorde waarin stilzwijgende prioriteiten worden
gesteld.’ Dat blijkt als een in het IP breed gesteund plan om structureel 500
miljoen te investeren in het beroepsonderwijs – essentieel om innovatie breed in
de samenleving te wortelen – sneuvelt. Onderwijsminister Van der Hoeven geeft
eenmalig 300 miljoen. Een al vaker afgeschoten plan voor een Topinstituut Pharma
(kosten 135 miljoen), dat in het platform amper wordt besproken, krijgt tot
ieders verrassing wel groen licht – het wordt door D66-minister Brinkhorst van
EZ en zijn partijgenoot en Akzo Nobel-baas Hans Wijers afgehecht bij een
toevallige ontmoeting in een bar in het Verre Oosten, fluistert de sector.
Stukgeschreven
Dat de ijsbreker van het Innovatieplatform toch een poldermolen wordt, is vooral
de schuld van Balkenende, vindt Kamerlid Martijn van Dam (PvdA): ‘Hij had dat
als voorzitter moeten voorkomen, maar was niet in staat de regie te nemen.’ Maar
Balkenende had pech, vindt Nauta, die in januari 2005 sadder and wiser als
secretaris vertrok. ‘Toen we begonnen, was het land anderhalf jaar niet
geregeerd. Hij had nergens tijd voor. Dat hij werd stukgeschreven in de pers
hielp ook niet, en hij heeft natuurlijk geen innovatieve uitstraling. Dat
straalde ook op ons af.’
Inmiddels is het Innovatieplatform elf grote adviezen en 171
actiepunten verder. ‘We zijn nog niet klaar, maar er is veel bereikt’, zei
Balkenende eind vorig jaar. Zo zijn er forse investeringen gedaan in de
kennisinfrastructuur, met geld uit de sterk gestegen aardgasbaten. Ook kunnen
buitenlandse kenniswerkers nu makkelijker naar Nederland. ‘Waardevolle
maatregelen, maar van structuurvernieuwing, zoals het aanpakken van de
verouderde financiering van het wetenschappelijk onderzoek, is het niet
gekomen’, aldus Nauta.
Van Kesteren van VNO-NCW is niettemin tevreden: ‘Het platform
moest innovatie in de markt zetten, en heeft wat dat betreft zijn werk gedaan.
Missie geslaagd.’
Ook platformlid Frans van Vught is positief: ‘Ons probleem in
het begin was dat we veel ambities, maar geen financiële ruimte hadden. Daardoor
kwamen de adviezen in de lucht te hangen. Maar vorig jaar kwamen de eerste
substantiële investeringen los uit de aardgasbaten, 1,5 miljard extra in 2006.
Een direct gevolg van onze adviezen.’
Het Innovatieplatform hoopt op méér geld. ‘We zijn nu bezig
met de kennisinvesteringsagenda voor het nieuwe kabinet’, zegt Van Vught. ‘We
willen de extra investeringen in de kenniseconomie verdubbelen tot drie miljard
euro per jaar in 2008, oplopend tot zes miljard in 2011. Daarmee kan Nederland
in de internationale kopgroep komen.’
Maar blijft innovatie ook in de toekomst op de agenda, vraagt
Van Beynum zich af. En komt dat geld er ook als de aardgasbaten afnemen? ‘De
ontwikkeling van een kenniseconomie draait niet alleen om geld. Je moet ook de
verouderde structuren en de poldercultuur aanpakken. Het platform was bedoeld om
op een nieuwe manier beleid te maken, en om Nederland innoverender te maken. Dat
is beide mislukt. De bestuurlijke elite wil alles houden zoals het is.’
De kleine JP
Het Innovatieplatform wordt in 2003 opgericht om onder voorzitterschap van
premier Jan Peter Balkenende de innovatiekracht van de Nederlandse economie te
versterken. Oude structuren zullen worden opgeruimd. Er moet een cultuuromslag
komen. Maar het ambitieuze en dynamische platform ontkomt niet aan het
vertrouwde gepolder, en wordt uiteindelijk een doorsnee adviesorgaan. ‘Van
structurele vernieuwingen is het niet gekomen’, zegt Frans Nauta, de secretaris
van het platform, die begin 2005 teleurgesteld vertrekt. Hij wordt opgevolgd
door Jan Peter van den Toren, CDA’er en raadadviseur van Balkenendes ministerie
van Algemene Zaken. Deze staat in de wandelgangen inmiddels bekend als ‘de
kleine Jan Peter’.
Verantwoording Volkskrant Top 200 van meest invloedrijke
Nederlanders
De Volkskrant schetst de ‘bestuurlijke elite’ van Nederland in acht verhalen,
vergezeld van een Top 200 (deze week de nummers 75 tot 50). De lijst rangschikt
op basis van een netwerkanalyse door de Erasmus Universiteit Rotterdam de
invloedrijkste bestuurders onder een groep van ruim vierduizend Nederlanders die
lid zijn van 950 raden, besturen, commissies en directies in allerlei sectoren,
van bedrijfsleven tot politiek, van cultuur tot wetenschap. Hoe hoger zijn
positie op de lijst, des te groter de kans dat iemand invloed kan uitoefenen op
het regeringsbeleid.
Op grond van achtergrondgesprekken met dertig prominenten zijn in elke sector
organisaties aangewezen waarvan de regering het meest afhankelijk is. Iemands
invloedscore is vervolgens berekend op grond van diens afstand tot de
voorzitters van al deze organisaties, gemeten als aantal tussenpersonen in het
netwerk. Elke tussenpersoon extra halveert de kans op invloed. Er zijn enkele
bedrijven en adviesraden aangewezen met zo’n (informatie-)monopolie dat hun
kopstukken ook zonder nevenfuncties tot de invloedrijksten behoren.
De Koningin, bewindslieden en leden van de Tweede Kamer zijn uitgesloten van de
lijst. Zo ook mensen met primair buitenlandse functies (zoals Eurocommissaris
Neelie Kroes), ondernemers zonder nevenbanen (John de Mol) en niet- bestuurlijk
actieve opiniemakers (Paul Scheffer).
De bestuurlijke elite is in opdracht van de Volkskrant door TNS Nipo
geënquêteerd. Van de vierhonderd benaderde personen hebben 278 gereageerd – een
respons van 70 procent.
Werkwijze: www.volkskrant.nl/macht
63 Jacqueline Cramer, 55 Kroonlid SER
Hoe komt u aan uw bijbanen?
‘Je rolt van het een in het ander. Nederland is natuurlijk ook heel erg een land
van raden, commissies, verenigingen en organisaties. Mijn thema is duurzame
ontwikkeling en als ik mijn inbreng daarover kan leveren, doe ik dat. Maar ik
word zo vaak benaderd, dat ik ook dingen moet weigeren.’
Is de elite een gesloten club?
‘Die neiging bestaat wel. Maar het is geen onwil. Iedereen heeft nu eenmaal zijn
eigen circuits van mensen die men kent en vertrouwt. Maar als ik voorstel: laten
we eens iemand anders zoeken, is de reactie doorgaans positief. Zo zochten we
iemand voor de raad van toezicht van de Universiteit Maastricht. Op het eerste
lijstje stonden erg veel mannen. Ik heb daarvan iets gezegd. Nu binnenkort een
vrouw uit ons gezelschap verdwijnt, komt daar zeker een vrouw voor terug.’
Is het Innovatieplatform een succes?
‘Ik kan het alleen als buitenstaander beoordelen. Wat mij opvalt is dat de
belangrijkste inhoudelijke thema’s niet echt vernieuwend zijn. Verder hebben
vooral de bekende grote bedrijven als Philips, Akzo Nobel en Shell hun zegje
kunnen doen. Innovatie is veel breder, duurzaamheid bijvoorbeeld! Je moet het in
de hoofden van de mensen krijgen, daar heb ik te weinig van gezien.’
NR 75-51 75Els Swaab, 59Advocaat enbestuurder. Advocaat enbestuurder
Verbonden aan Boekel De Nerée. Imposant cv: voorzitter Raad voor Cultuur, Comité
4 en 5 mei, Nederlands Mediation Instituut (NMI), Mondriaan Stichting en
Stichting Democratie en Media (aandeelhouder PCM). Bestuurder Stedelijk Museum.
Commissaris DNB.
74 George Verberg, 63Oud-hoofddirecteurGasunie
Energiereus. President International Gas Union, commissaris Essent, lid Algemene
Energieraad. Daarnaast voorzitter raad van toezicht Rijksuniversiteit Groningen,
bestuurder Prins Bernhard Cultuurfonds.
73Hans Wiegel, 64VoorzitterZorgverzekeraars Nederl.
Erelid VVD uit Diever. Oud-Kamerlid, -minister, -senator en -CdK van Friesland.
Reeks commissariaten, in curatorium VNO-NCW. Ook voorzitter Centraal
Brouwerijkantoor.
72Leo van Wijk, 59Vice-voorzitterAir France-KLM
President-directeur van KLM. Commissaris bij onder meer Aegon en Randstad.
71 Godfried van der Lugt, 66Oud-bestuursvoorzitterING Groep
Nog commissaris ING. Penningmeester Natuurmonumenten, vice-voorzitter
Concertgebouworkest.
70Ella Vogelaar, 56 Zelfstandigadviseur
Was vice-voorzitter FNV, verloor van De Waal. Voorzitter Novib,
president-commissaris Unilever Nederland.
69Niek Hoek, 49BestuursvoorzitterDelta Lloyd
Voorman verzekeraars. Adviseur Rotterdam School of Management.
68 Hans Dijkstal, 63Oud-ministerVVD
Reeks overheidscommissies (o.m. Pavem met Maxima) en culturele bijbanen:
Hermitage, Film Fonds.
67 Lense Koopmans, 62President-commissarisRabobank
Friese onderkoning van ‘publiek’ Nederland: commissaris Nuon, Achmea, TNO,
bestuurder ABP. Was bestuurder roemrucht Ogem-concern, hoogleraar met 29.
Bestuurder Ubbo Emmius Fonds (RUG).
66 Ronald de Leeuw, 57DirecteurRijksmuseum
Cultuurpaus. Bestuurder Prins Bernhard Cultuurfonds, vereniging Rembrandt.
Adviseur Nexus-instituut.
65Kees van der Waaij, 55DirectievoorzitterUnilever Nederland
Bestuurder VNO-NCW. Commissaris Arbo Unie.
64 Frank Schreve, 64Oud-bestuursvoorzitterKoninklijke Ten Cate
Bestuurder Universiteit Twente en Hoge Veluwe, met o.a. Tjeenk Willink en Van
Lede. Commissaris Fugro.
63Jacqueline Cramer, 55KroonlidSER
Hoogleraar milieumanagement aan Universiteit Utrecht. Toezicht Universiteit
Maastricht, bestuurder WNF, commissaris Shell Nederland.
62 Ton Nelissen, 57Vice-voorzitterBouwend Nederland
Directeur Dura Vermeer Groep. In bestuur VNO-NCW en NOC*NSF.
61 Maarten van den Bergh, 64Oud-president-directeurKoninklijke Olie
Machtigste zakenman van Groot-Brittannië, volgens The Times. Commissaris British
Telecom, British Airways, Akzo Nobel en Shell. Ook in vereniging Rembrandt.
60 Antony Burgmans, 59Oud-bestuursvoorzitterUnilever
Nog president-commissaris Unilever. Bestuurder Nijenrode en Mauritshuis.
Commissaris Akzo Nobel.
59 Cor Herkströter, 68 Oud-president-directeurKoninklijke Olie
President-commissaris ING en DSM. Voorzitter raad van advies Nivra, Tinbergen
Instituut.
58 Hans Wijers, 55BestuursvoorzitterAkzo Nobel
Oud-consultant, oud-minister van Economische Zaken voor D66. Lid van European
Round Table, voorzitter Oranje Fonds, voorzitter Ubbo Emmius Fonds van Groningse
universiteit.
57 Paul Overmars, 60Oud-bestuursvoorzitterAchmea
Oud-voorzitter Verbond van Verzekeraars. Commissaris Rabobank.
56 Ewald Kist, 62Oud-bestuursvoorzitterING Groep
Studeerde rechten in Leiden. Commissaris De Nederlandsche Bank, Philips, DSM en
Moody’s Investor Services. Bestuurder van Rode Kruis. Olympisch hockeyer in
1968.
55 Tom de Swaan, 60Oud-lid raad van bestuurABN Amro
Per 1 mei gepensioneerd als financiële baas van de bank. Kwam in 1999 van De
Nederlandsche Bank naar ABN Amro. Voorzitter van Opera/Muziektheater,
penningmeester Concertgebouworkest. In Veerstichting, adviseur Nexus Instituut.
54 Ben van der Veer, 55BestuursvoorzitterKPMG
Bestuurder VNO-NCW, lid raad van toezicht Unicef, lid raad van advies De Nieuwe
Kerk. Adviseur Rotterdam School of Management.
53 Morris Tabaksblat, 68Oud-bestuursvoorzitterUnilever
Vooral bekend als naamgever van code voor goed bedrijfsbestuur. Voorzitter
bestuur Leidse universiteit, penningmeester Prins Claus Fonds, adviesraad
Nijenrode.
52 Paul van der Heijden, 56Rector magnificusUniversiteit Amsterdam
Achttien nevenfuncties, plus hoogleraar arbeidsrecht. Plv. kroonlid SER.
Commissaris ING en Nuon, lid raad van toezicht AMC. Voorzitter stichting de
Volkskrant.
51 Dolf van den Brink, 58Oud-lid raad van bestuurABN Amro
Voorzitter Stedelijk Museum Business Club. Penningmeester Oranje Fonds, adviseur
Nijenrode. Bijzonder hoogleraar bank- en effectenbedrijf aan UvA.
www.volkskrant.nl/macht
Terug naar Innovatie
 , Innovatie lijst
 , Wetenschap lijst
, Rijnlandmodel overzicht
, of naar
site home
.
|