De algemene basis, toelichting

Uit: De Volkskrant, 03-05-2008, door Ben van Raaij

‘Darwinisme is verslavend’

Filosoof Daniel Dennett bekijkt alles door Darwins bril. Vooral als het gaat om het bewustzijn van mens, dier en machine. ‘De evolutie is nooit af.’

Het lijkt misschien of Daniel C. Dennett er even zijn gemak van neemt, na een geslaagde lezing, met een biertje voor zich en uitzicht op de Amstel, maar hij verkeert permanent in de hoogste tegenwoordigheid van geest.
    Bij Dennett – even in Nederland op uitnodiging van de Kon. Nederlandse Akademie van Wetenschappen – leidt elke voorzet tot een glashelder exposé, compleet met verwijzingen naar de allerlaatste onderzoeken naar kunstmatige intelligentie of neurale stamcellen. Als hem een detail ontglipt, pakt hij meteen zijn laptop erbij. Hoort hij iets nieuws, noteert hij het snel, om straks verder uit te zoeken.
    Je wordt natuurlijk niet zomaar de grootste hedendaagse denker over cognitie en bewustzijn.

U bestudeert het bewustzijn al veertig jaar. Hoe ziet u het nu?
‘Dat het bewustzijn bestaat, is een populaire misvatting. Er zijn allerlei soorten van bewustzijn, van vis tot kind tot volwassene. De chemische basis is vergelijkbaar, maar de competenties zijn enorm verschillend. Een vis kan niet denken over morgen of over democratie. Hij weet niet eens dat hij een vis is.
    ‘Dieren hebben geen bewustzijn zoals wij, maar graden van competenties, geleid door informatie. Het verschil? Mens, hommel, een optische sensor, alledrie zijn ze in staat een botsing met een boom te vermijden. Die competentie delen ze. Alleen mensen kunnen erbij verwijlen, erover nadenken.’
...
Volgens u kunnen machines ook bewustzijn hebben.
‘In principe kunnen we een robot bouwen met een ‘‘menselijk’’ bewustzijn. De vraag is: op welk niveau van gelijkenis? Vroeger dacht ik dat je het bewustzijn kon ontleden tot steeds lagere intentionele systemen, tot het niveau van neuronen, en dat je die dan door machines kon vervangen. Nu denk ik: ook neuronen zijn intentionele systemen, die weer uit subcellulaire machinerieën bestaan.’

Toch lijkt het mensenbrein uniek.
‘Ons brein verschilt van dat van andere primaten. Niet alleen vanwege de bedrading, de hardware, vooral vanwege de software – de cultureel overgedragen software, moet ik zeggen. Sinds we taal en cultuur hebben, wordt onze evolutie primair door die software gestuurd. Die kneedt het brein en maakt er als het ware een lekker nestje van voor de memen (culturele eenheden – ideeën en gebruiken – die zich door ‘besmetting’ verspreiden over informatiedragers, vooral menselijke hersenen, red.).
    ‘Software evolueert sneller en gerichter dan hardware. Vergelijk het maar met seksuele selectie. Op kracht staat weinig selectiedruk – ook zwakke dieren kunnen zich voortplanten. Maar als vrouwtjes een voorkeur krijgen voor een lange staart, moèt je als mannetje wel zo’n staart hebben om te scoren. Een voorbeeld bij de mens zijn de vuistbijlen uit het Acheulien, die een miljoen jaar onveranderd bleven. Er is ooit een hele berg van die bijlen gevonden. In perfecte conditie, nooit gebruikt. Waarom? Het waren erotiserende lokkertjes voor een prehistorisch liefdesnestje. Come up and see my etchings!’

Hoe is het menselijk bewustzijn in de evolutie ontstaan?
‘Met kleine stapjes, bijvoorbeeld selectie op zoiets simpels als aandacht voor taal. Chimpansees in gevangenschap horen elke dag taal. Nooit tonen ze enige interesse. Voor hen is het niet anders dan geritsel van bladeren. Vergelijk dat met hoe buitengesloten een doof kind zich voelt. Anders dan een chimp heeft de mens een sterke drang tot talig communiceren.
    ‘Ooit heeft een kleine mutatie die taalgevoeligheidsknop opengedraaid. Stel dat je dat gen bij chimps zou inbrengen, kan dat ook hun brein in een stroomversnelling brengen. Dan zou zo’n kleine stap misschien leiden tot een monster: de pratende chimp.
    ‘Taal is aanvankelijk ontstaan in aanpassing op het brein. Daarna heeft dat brein zich aangepast aan de taal. Een mooi voorbeeld van culturele evolutie. De klassieke casus is natuurlijk lactosetolerantie. Wij zijn het enige zoogdier dat ook als volwassene rauwe melk verdraagt. Een aanpassing aan de opkomst van de veeteelt. En wat eenmaal gebeurt in de menselijke evolutie, zal vaker gebeuren. Als onze omgeving verandert, kan elk genetisch verschil tussen mensen een selectief voordeel worden.’

De mens evolueert nog steeds?
‘Natuurlijk, de evolutie is nooit af. Kijk naar de evolutie van wolf naar hond – vermoedelijk vooral een proces van zelfdomesticatie. Toen mensen in groepen gingen leven, kreeg je vuilnishopen, die wolven aantrokken. Er ontstonden twee groepen: wolven die de nabijheid van mensen verdroegen en die dat niet deden. Pas later ging de mens die eerste groep domesticeren.
    ‘Van wolf naar chihuahua en Deense dog in 15 duizend jaar: ons kan het net zo vergaan. Wij leven in overvolle steden waarin de een meer gedijt dan de ander. Er is een sterke selectiedruk op mensen die stress verdragen. Over duizenden jaren, als we dan nog bestaan, verschillen wij van de oude Grieken zoals die verschilden van de vroegste mensen. En bedenk: 15 duizend jaar zijn maar 150 generaties.’

U bekijkt alles door een darwinistische bril. Dan klopt alles altijd.
‘Darwinisme is verslavend. Ik ben me de valkuilen bewust. Ik denk aan die oude freudianen tijdens mijn studietijd die je moest uitleggen dat een sigaar soms toch écht een sigaar is. De evolutietheorie heeft één voordeel boven de psychoanalyse: je kunt ermee voorspellen, testen en weerleggen.
    ‘Ik maak me wel zorgen over de beeldvorming, vanwege al die derderangs populaire evolutionaire psychologie. We moeten aandringen op kwaliteit. Hoewel je naar echte kwaliteit altijd moet zoeken. Dat is de Wet van Sturgeon: ‘90 procent van alles is gelul.’
...

Naar RM home, basis , Algemeen overzicht  , of site home .