Uit: De Volkskrant, 11-11-2006, recensie door Marcus Werner

Moraliteit van het beest

Ze liggen prominent uitgestald in de boekhandel, de boeken van de van oorsprong Nederlandse apenonderzoeker Frans de Waal. De aap in ons, Mijn familiealbum, Van nature goed. Bijna menselijk zijn de chimpanseecapriolen die De Waal beschrijft, en ze zijn vaak erg grappig. Dat leest lekker weg.
    Toch produceert De Waal niet alleen een soort Animal Planet-lectuur. Met zijn onderzoek heeft hij belangrijke ontdekkingen gedaan over het sociale gedrag van onze naaste evolutionaire verwanten chimp en bonobo. En zijn artikelen verschijnen in topvakbladen als Nature.
    De Waal, vijftien jaar hoogleraar intussen aan de Amerikaanse Emory-unversiteit, is daarnaast geïnteresseerd in een vraag die er niet om liegt: hebben dieren, net als mensen, moraal?
    De Waal denkt op grond van zijn apenonderzoek van wel, zoals hij uit de doeken deed in Van nature goed. Moraal is geworteld in de biologie, de mens heeft zijn meer verheven eigenschappen gewoon geërfd, wat dat betreft bestaat er geen kloof tussen mens en dier.
    Dat deed nogal wat stof opwaaien, en waarschijnlijk daarom herhaalt De Waal nu in Primates and Philosophers zijn theorie, wetenschappelijker en nu voorzien van commentaar van enkele vooraanstaande denkers. De Waal trapt af met de 19de-eeuwse Thomas Huxley, zo ongeveer Darwins rechterhand, voor wie het kille Darwinisme van uit eigenbelang handelende schepsels niet te verenigen viel met het goede in de mens. Gelukkig was daar de ‘vondst’ van menselijke moraliteit, om het onderliggende beest in bedwang te houden.
    Voorbeeld op voorbeeld stapelt De Waal om deze zogeheten ‘fineertheorie’, blijkbaar in zijn ogen nog springlevend, onderuit te halen. Chimpansees die soortgenoten helpen zonder daar zelf op vooruit te gaan, kapucijneraapjes met gevoel voor onrecht, aanwijzingen voor empatisch voelende mensapen. Tachtig pagina’s later is daar de conclusie: niks menselijke fineerlaag, maar dieren – om te beginnen met mensapen – zijn doordesemd met moraliteit.
    Dat is meteen het probleem met De Waals betoog: vanaf de eerste pagina’s is al duidelijk waar het zal eindigen. Prikkelender wordt het wanneer in de commentaren gewezen wordt op tegenargumenten die De Waal uit de weg is gegaan, of simpelweg niet kent.
    Door wetenschapsjournalist Robert Wright bijvoorbeeld, die stelt dat De Waal zijn apen te veel denkvermogen toedicht, waar een soort dierlijke emotie moreel lijkend gedrag ook kan verklaren. Filosofe Christine Korsgaard noemt de door Emmanuel Kant geformuleerde voorwaarde voor echte moraliteit: kunnen nadenken over de gevolgen van handelingen, en welke daarvan moreel juist zijn. Voor een aap, denkt Korsgaard, toch een brug te ver.   ...

Red.:   Waarbij aansluitend aan de laatste opmerkingen aan te tekenen valt dat het even makkelijk is om de mens te veel denkvermogen toe te dichten - kijk maar naar hoe hij zijn planeet uitwoont. Waarna ook de filosofe meteen in het blote hemd staat dat zo kenmerkend is voor de filosoof: wel kunnen praten annex schrijven, maar niet kunnen nadenken.


Scientific American, dec. 2006, book review by Jonathan Weiner

Darwin at the Zoo

Did humans invent right and wrong, or are these feelings part of the inheritance from our primate ancestors?
 
It was not until a year and a half after his voyage on board the Beagle that Charles Darwin first came face to face with an ape. He was standing by the giraffe house at the London Zoo on a warm day in late March of 1838. The zoo had just acquired an orangutan named Jenny. One of the keepers was teasing her-showing her an apple, refusing to hand it over. Poor Jenny "threw herself on her back, kicked & cried, precisely like a naughty child," Darwin wrote in a letter to his sister.
    In the secret notebooks that he kept after the voyage, Darwin was speculating about evolution from every angle, including the emotional, and he was fascinated by Jenny's tantrum. What is it like to be an ape? Does an orangutan's frustration feel a lot like ours?
Might she cherish some sense of right and wrong? Will an ape despair because her keeper is breaking the rules-because he is just not playing fair?
    Our own species has been talking, volubly and passionately, for at least 50,000 years, and it's a fair guess that arguments about right and wrong were prominent in our conversation pretty much from the beginning. We started writing things down 5,000 years ago, and some of our first texts were codes of ethics. Our innumerable volumes of scripture and law, our Departments of Justice, High Courts, Low Courts, and Courts of Common Pleas are unique in the living world. But did we human beings invent our feeling for justice, or is it part of the package of primal emotions that we inherited from our ancestors? In other words: Did moralityevolve?
    Dutch-born psychologist, ethologist and primatologist Frans de Waal has spent his career watching the behavior of apes and monkeys, mostly captive troupes in zoos. As a young student, he sat on a wooden stool day after day for six years, observing a colony of chimpanzees at the Arnhem Zoo. Today he watches chimpanzees from an observation post at Emory University's Yerkes National Primate Research Center in Atlanta and at other zoos and primate centers. His work, along with primatologist Jane Goodall's, has helped lift Darwin's conjectures about the evolution of morality to a new level. He has documented tens of thousands of instances of chimpanzee behavior that among ourselves we would call Machiavellian and about as many moments that we would call altruistic, even noble. In his scientific papers and popular books (including Chimpanzee Politics, Our Inner Ape and Good Natured), he argues that Darwin was correct from that first glimpse of Jenny at the zoo. Sympathy, empathy, right and wrong are feelings that we share with other animals; even the best part of human nature, the part that cares about ethics and justice, is also part of nature.
    De Waal's latest book, Primates and Philosophers, is based on the Tanner Lectures that he delivered at Princeton University's Center for Human Values in 2004. In this book he tries -as he has many times before - to refute a popular caricature of Darwinism. Many people assume that to be good, be nice, behave, play well with others, we have to rise above our animal nature. It's a dog-eat-dog world out there - or, as the Romans put it, homo homini lupus, man is wolf to man (a curious proverb for a people whose founding myth was the suckling by a wolf of the infant twins Romulus and Remus).
    Thomas Henry Huxley, Darwin's self-appointed bulldog, promoted this dark, cold view of life in a famous lecture, Evolution and Ethics. "The ethical progress of society depends, not on imitating the cosmic process, still less in running away from it, but in combating it," he declared. In Fyodor Dostoyevsky's The Brothers Karamazov, Ivan puts it another way: if there is no God, then we are lost in a moral chaos. "Everything is permitted." De Waal calls this "Veneer Theory." In this view, human morality is a thin crust on a churning urn of boiling funk.
    In reality, de Waal reminds us, dogs are social, wolves are social, chimps and macaques are social, and we ourselves are "social to the core." Goodness, generosity and genuine kindness come just as naturally to us as meaner feelings. We didn't have to invent compassion. When our ancestors began writing down the first codes of conduct, precepts, laws and commandments, they were elaborating on feelings that evolved thousands or even millions of years before they were born. "Instead of empathy being an endpoint," de Waal writes, "it may have been the starting point."
    Back in the 1950s and 1960s, when animal psychologists talked about "sympathy" and "empathy," they always put those words between quotation marks, de Waal notes. Now he wants to take away the quotation marks. He describes one of his best-known demonstrations that animals care about fairness. In the experiment, he had pairs of capuchin monkeys perform simple tasks in their cages. For successfully completing each task they would get a reward, sometimes a slice of cucumber, sometimes a grape. All the monkeys would work for and eat the cucumber slices, but they preferred grapes. If one monkey kept getting paid in cucumber and it could see that its partner in the next cage was getting grapes, it would get mad, like Darwin's Jenny. After a while the monkey would refuse to eat or throw the cucumber right out of the cage.
    Is de Waal right about all this? In the second half of Primates and Philosophers, his arguments are critiqued by a series of commentators, all of whom have written important studies of evolutionary ethics. They cite Freud, Kant, Hume, Nietzsche and Adam Smith.
They circle and circle around those pairs of capuchin monkeys:
    "A capuchin rejects a cucumber when her partner is offered a grape - is she protesting the unfairness, or is she just holding out for a grape?" writes Christine M. Korsgaard, Arthur Kingsley Porter Professor of Philosophy at Harvard University.
    "Of course, if the lucky capuchin were to throw down the grape until his comrade had a similar reward, that would be very interesting!" writes Philip Kitcher, John Dewey Professor of Philosophy at Columbia University.
    They disagree, they discuss, they bicker a little, like all primates and philosophers. They illuminate not only ageless questions of ethics but also current concerns such as the Geneva convention and "why universal empathy is such a fragile proposal," as de Waal writes in his response to his critics. By the end of the book it seems clear that we can no longer look at morality as a sort of civilized veneer on a cold and selfish animal, even though that view goes back long before Darwin went to the zoo. Its origin lies in the Western concept of original sin - when Adam and Eve ate their first apple.

Primates and philosophers: how morality evolved, by Frans de Waal. Edited by Stephen Macedo and Josiah Ober Princeton University Press, 2006 [$22.95]

Jonathan Weiner won a Pulitzer Prize in 1995 for The Beak of the Finch.
He teaches science writing in Columbia University's Graduate School of Journalism.

Red.:   De volwassen aap in de illustratie heeft zojuist een gevecht verloren (datgene dat de onderzoeker objectief kan waarnemen). Interpreteer zelf de gedragshoudingen van de twee apen, zoals aangegeven in het originele fotobijschrijft - het antwoord staat hier .

Uit: De Volkskrant, 18-05-1996, recensie door Hugo Brandt Corstius

Etholoog Frans de Waal onderzoekt ontwikkeling van besef van goed en kwaad

Het geweten van de aap

Het eerste boek dat ik las, was Apen en hoefdieren van A. Portielje, directeur van Artis, met zelf ingeplakte plaatjes van Verkade. De passages over apen vond ik opwindend, maar verwarrend. Als je Portielje geloofde, waren apen eigenlijk mensen die er een beetje anders uitzagen. Maar mochten ze dan wel in een kooi opgesloten worden?
    Ik ben sinds 1940 boeken over dieren en hun manieren van leven blijven lezen. Maar ik ben me steeds meer gaan ergeren aan de manier waarop biologen over hun vak schrijven. Je treft zes verschillende methoden aan.
    De eerste is die van de eigen observatie. De dierkundige ziet een aap een andere aap een mep geven en hij schrijft: de aap valt de andere aap aan. We krijgen niet uitgelegd hoe hij dat zo zeker weet. En wat erger is: we krijgen niet te horen hoe vaak zo'n pak slaag zich voordoet. Op die manier krijg je een groot aantal toevallige anekdotes, en na afloop weet je nog niets. Ik vrees dat dit de methode van Portielje was.
    Nog erger is het verzamelen van zulke anekdotes uit de tweede hand. Daarop berust het boek When Elephants Weep dat Jeffrey Moussaieff Masson vorig jaar deed verschijnen en waarin elke olifantenoppasser of hondenliefhebster zonder meer geloofd werd en vergaande conclusies getrokken werden over het gevoelsleven van dieren en hun onderlinge communicatie.
    Natuurlijk kunnen we pas iets te weten komen door goed te observeren. Maar dat moet dan wel over een lange tijd en heel nauwkeurig gebeuren, en alle observaties moeten - statistisch zal dat wel moeten - worden verwerkt. Voor de lezer van het populair-wetenschappelijke boek is dat niet zo spannend als anekdotes, maar de goede wetenschapper weet toch de resultaten van deze omvangrijke methode uiteen te zetten.
    Het mooiste is wanneer de bioloog een proef kan nemen. Die vierde methode zie je opvallend weinig. Het bedenken en uitvoeren van een psychologische proef is al moeilijk, laat staan bij dieren, laat staan wanneer het niet om het gedrag van een enkel dier gaat, maar om dat van een hele gemeenschap.
    Veel geschrijf over dieren wordt verpest doordat de schrijver al een eigen filosofie heeft waarin datgene wat hij bij de dieren ziet, moet passen. Zijn vooroordelen en onze wensen zie je door de zogenaamde wetenschap heen. Zo is het lang de gewoonte geweest het gedrag van dieren terug te voeren op hun instinct, wat dat ook zijn mag, en om bijna als vanzelfsprekend aan beesten elke aardige, 'menselijke', christelijke, norm of waarde te ontzeggen. Ook de mode de andere kant op, waarin dieren als de enige goede aardbewoners worden geschetst, kom je tegen, maar dan gaat het meestal alleen om honden of katten of andere toevallig in eigen huis rondlopend dierenspul.
    Ten slotte is er sinds Darwin de akelige afwijking om alles op de genetische overdracht te gooien. Biologen hebben toch al de neiging bij alles in de natuur een verklaring te vinden die de bedoeling van dit speciale botje of dat speciale gedrag moet duidelijk maken. Ik ben een groot voorstander van theorievorming, maar als de sociobiologie als probleem krijgt om het altruïsme bij mens of dier te verklaren, dan is er misschien iets mis met die theorie.
    Ik vond het grote boek van Wilson en Holldobler over mieren, The Ants (1990), magistraal, tot ik het paragraafje las 'Mieren spelen niet', waar op lachwekkende manier een observatie van twee eeuwen geleden over een zonnebadende mier wordt bestreden. Daaruit wordt de conclusie getrokken dat elke handeling van een mier altijd werk is. Het meest idioot in deze richting is natuurlijk de theorie van Dawkins over het zelfzuchtige gen, waarin dieren slechts gezien worden als voorbijgaande huurkleding voor de genen.

Het mooie van Good Natured - The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals van de Nederlandse etholoog Frans de Waal is dat weliswaar alle zes methoden aan de orde komen, maar dat de auteur openhartig met ons de voordelen en nadelen van elke methode bespreekt. De Waal heeft zelf twintig jaar naar apen gekeken en heeft daar nu in drie boeken veel wetenswaardigs over verteld. Maar hij las ook wat zijn collega's zagen en vertelden. Hij gelooft daar niet alles van, maar zet het ons wel voor.
    Ook laat hij zo nu en dan blijken dat zijn medewerkers wekenlang in de observatietoren bij het apenpark zitten en duizenden malen kleine handelingen van elk dier in de computer invoeren. Hoogtepunt van het boek is een tamelijk revolutionaire proef die hij bedenkt en uitvoert.
    De Waal heeft een scherp oog voor de vooroordelen van zijn collega's, van Konrad Lorenz met zijn agressie tot Dawkins met zijn genen. Na het agressieboek van Lorenz (On Agression, 1963), memoreert hij, kregen biologen overal subsidies om dit soort dingen te onderzoeken. Dawkins heeft eerst gezegd dat het woord 'zelfzuchtig' in The Selfish Gene (1981) slechts figuurlijk was bedoeld, maar later heeft hij er toch een letterlijke betekenis voor geclaimd. .
De Waal heeft in de jaren zeventig zes jaar de chimpansees in Burgers' Dierenpark in Arnhem bestudeerd. Hij werd wereldberoemd door zijn boek Chimpansee-politiek en verhuisde in 1981 naar Madison, Wisconsin, waar hij allerlei apensoorten bekeek. In 1991 ging hij naar Atlanta, Georgia, waar hij weer een groot chimpansee-dorp observeert.
    Zijn bevindingen en die van zijn medewerkers en leerlingen verschijnen natuurlijk in de wetenschappelijke bladen, maar hij heeft zich kennelijk tot taak gesteld elke zeven jaar een algemeen boek, voor niet-biologen, te schrijven. Het derde, Good Natured, valt op zichzelf te lezen, maar is toch ook een duidelijk vervolg op de twee vorige. Er zit een mooie opbouw in die drie boeken. Chimpansee-politiek gaat over machtsvorming, over oorlog, over agressie. Het tweede boek ging over verzoening, over vrede, over het opmerkelijke feit dat apen die slaande ruzie hebben gehad, het weer goed kunnen maken, compleet met een kus. Het derde, Good Natured, over de oorsprong van goed en kwaad bij mensen en andere dieren, behandelt de vraag hoe in een biologische politiek van overwinning van de sterkste begrippen als altruïsme, sympathie en rechtvaardigheid toch een rol kunnen spelen.
    Mij heeft het boek zeer verrast. Er staan dingen in die ik niet voor mogelijk had gehouden. Maar haast nog meer dan door de inhoud ben ik getroffen door de wijze - de wijze wijze - waarop De Waal zijn materiaal naar voren brengt en met andere biologen en filosofen in discussie gaat. Al mijn vooroordelen over schrijvende biologen, van Portielje tot Hillenius, van Masson tot Dawkins, worden door dit ene boek opzij geveegd. Portielje krijgt waarachtig via de Amsterdamse aapkundige Kortlandt nog een vriendelijk woord over zijn beschrijving van de orang-oetan die in de spiegel kijkt. Het boek van Masson staat wel in de literatuurlijst, maar enige behandeling van zijn vertelsels is mij ontsnapt.
    Je hebt vanaf de eerste pagina de indruk bij De Waal in goede handen te zijn. Hij wil best Schopenhauer en Descartes en Hobbes en Koestler citeren, maar zijn echte bronnen van wetenschap zijn toch Puist en Oortje uit Arnhem, Wolf en Azalea uit Madison, Socko en Marilyn uit Atlanta.
    Iedere dierkundige weet dat het gevaar op de loer ligt dat we te veel menselijks in het diergedrag zien. Maar het armoedigheids-principe (leg iets eerder te laag dan te hoog uit; beschouw gedrag liefst als simpelweg aangeleerd en niet als echt berustend op inzicht) werkt ook de andere kant op: waarom aannemen dat, als aap en mens vergelijkbaar gedrag vertonen, ze daar via heel verschillende wegen aan zijn gekomen, terwijl onze evolutionaire geschiedenis toch voor zo'n groot stuk dezelfde is?
    Fijntjes wijst De Waal erop dat slechte eigenschappen altijd bij de gewone menselijke naam genoemd worden: 'moord', 'egoïsme', 'agressie', maar dat bij de positieve eigenschappen menselijke termen als 'liefde', 'altruïsme', 'verzoening' gemeden worden en door objectieve termen worden vervangen.
    Dieren, althans apen, althans chimpansees, blijken gedrag te vertonen dat we moeten opvatten als: zich schamen, morele verontwaardiging tonen, uitlachen, blozen, bedriegen, jaloers zijn, goede schoonzonen zoeken, helpen, wreken, bedanken. De apen blijken elkaar nog scherper in de gaten te houden dan de biologen wier werk het is. Ze onthouden hoe iemand zich gedroeg, zonder daar, zoals de biologen, een computer voor te bezitten.
    Als dieren ter wille van de evolutie zo egoïstisch mogelijk moeten zijn, hoe is het dan te begrijpen dat ze elkaar dingen cadeau doen? We hebben al eerder gelezen hoe apen gewonde, of vanaf de geboorte achtergebleven, stamgenoten helpen, maar De Waal geeft voor het vrijwillig afstaan van voedsel uit eigen bezit een mooie verklaring, die teruggaat op de jacht.
    Apen jagen op andere dieren (een van de prachtige foto's in het boek toont een aap die een aapje, van een andere soort, verorbert), maar moeten daartoe samenwerken. Als de buit samen is veroverd, dan is het ook redelijk dat hij samen wordt opgegeten - en de apen zien die redelijkheid in. Als deze verklaring de juiste is, dan is het dus aan onze vleesetende kwaliteit te danken dat wij sociale uitkeringen geven. De auteur wrijft dit feit in bij de bekende dierenbevrijder Peter Singer (Animal Liberation, 1976), die ons tot het vegetarisme wil brengen. ...

Niet alle soorten apen zijn even aardig. Zo zijn de kortstaartige makaken veel hartelijker tegen elkaar dan de rhesusaapjes. De Waal beschrijft een wonderbaarlijk soort grensoverschrijdend experiment waarbij hij de makaken gebruikt als opvoeders van de rhesusaapjes. Ze worden in een ruimte bijeengebracht. Aanvankelijk blijven ze ieder aan een kant (de sympathieke makaken zijn gelukkig groter dan de onopgevoede rhesussen), maar na verloop van tijd slapen ze in een knoedel samen, en dan blijken de rhesusapen de goede eigenschappen van de makaken te hebben overgenomen. Voor mij is dit de biologische verrassing van het jaar.  ...

Frans de Waal: Good Natured - The Origins of Right and Wrong In Humans and Other Animals.  Harvard University Press; f 57,30. ISBN 0 674 3560 8. De vertaling verschijnt onder de titel Van nature goed - Over de oorsprong van goed en kwaad in mensen en andere dieren in september bij Contact.

Red.:    Interessant is om te zien dat dit boek, waar een flink deel van de boodschap het het meer recente, al tien jaar oud is. De mensheid leert dit soort dingen ontzettend moeilijk. Ergens logisch, want het tast het eigenbeeld en de eigenwaan aan.

Naar Moraal lijst , Algemeen overzicht   , of site home .