Politiek rechts: de literaire versie

De analyse van Politiek rechts kan ook in literaire termen worden vertaald, waarbij hier voor het gemak een enkele recensie van een boek van José Saramago, winnaar van de Nobelprijs 1998, is genomen, en in stukjes geknipt:
 
  In De stad der zienden mislukken de plaatselijke verkiezingen doordat bij het tellen van de stemmen blijkt dat 70 procent van de kiesgerechtigden blanco heeft gestemd. Dat is hun goed recht, maar desastreus is het wel: geen enkel gouvernement kan zich zo nog beroepen op ook maar het begin van legitimiteit. En dus worden er nieuwe verkiezingen uitgeschreven, met als uitkomst dat nu 83 procent van de opgetrommelde kiezers blanco stemt. Alweer valt op het recht van de kiezers om dat te doen niets af te dingen, zoals je de Duitsers niet kunt verwijten dat ze de twee potentiële regeringspartijen in hun land afgelopen zondag nagenoeg even groot hebben gemaakt.
    Maar het legt de democratie wel lam: het jongste Duitse optreden laat zien hoe dicht Saramago's parabel bij de werkelijkheid ligt.
    Regering in zak en as. De kiezersuitspraak wijst geen gegadigde voor het vormen van een nieuw bestuur aan, sterker nog, die kiezersuitspraak suggereert dat de burgers van de stad in geen enkele overheid, van welke politieke kleur dan ook, meer trek hebben.

Dit is wat in mindere mate is gebeurd met onze regering en het Europese referendum. De nee-stem heeft in belangrijke mate de legitimiteit ontnomen niet alleen aan de Grondwet, maar ook aan een belangrijk deel van het proces dat eraan vooraf is gegaan, zoals de invoering van de euro, waar de meerderheid nu tegen is.
 
      Van wie is dan de overheid, van wie zijn de instituties, wie komt de macht toe? De ongebruikelijke, maar misschien niet eens al te absurde situatie, wrijft de vragen die Saramago wil stellen diep in.
    Het zijn de vragen van iemand die de moderne democratie, die goeddeels gebaseerd is op handig gebruik van de media en het manipuleren van informatie én burgers, wantrouwt. Het zijn de vragen van iemand die, vanuit welke barre ideologie dan ook, de legitimiteit van de media-democratie met haar suggestie van vrijheid en gerechtigheid stelselmatig in twijfel trekt.

Dit zijn zaken die onze huidige politiek ook allemaal vrijwel onverkort geldig zijn. De tegenstand van de politiek rechts tegen referenda is dat deze, gaande over een enkel onderwerp, veel minder makkelijk te manipuleren zijn, en dat onafhankelijke derden, in geval van het Europese referendum mensen als Ronald Plasterk, directe en concrete vragen kunnen stellen, waar politici dan geen antwoord op kunnen en willen geven, omdat het hun ware bedoelingen zou onthullen: Europese eenwording brengt de macht verder van de burger, en een minder sociale maatschappij.

In het geval van de Europese politiek is er een zekere tegenkracht, in de vorm van de reële mogelijkheid om een meer linkse partij in de macht te stemmen. In landen waar dit niet zo is, zal de echte democratie geleidelijk verdwijnen, zoals dit in de Verenigde Staten aan het gebeuren is. het boek van Saramago beschrijft een mogelijke uitkomst van dit systeem, dat mensen actief blanco gaan stemmen. In de Verenigde Staten is dit deels al het geval, in dat minder dan de helft van de mensen zich laten registeren als kiezer, wat ongeveer op hetzelfde neerkomt. Saramago beschrijft wat er gebeurt in zijn extreme situatie:
 
  Zonder gedelegeerde soevereiniteit van het volk valt er niet fatsoenlijk te regeren. Dat beseft de zittende regering van De stad der zienden ook en dus komt ze met een reeks maatregelen. Deels zijn dat de ingrepen van een bestuur dat in paniek is en vanuit een stellig verantwoordelijkheidsgevoel probeert greep te houden op de samenleving, deels zijn dat de ingrepen van een bestuur dat zo van de kook is dat het zijn toevlucht neemt tot criminele acties.
    Doordat Saramago's president, premier en ministers met elkaar praten in een taal van pragmatisme en redelijkheid - niet zo gek ver verwijderd van hoe wij dat hun reëel bestaande collega's dag in dag uit horen doen - krijgt ook hun handelen verdachte trekjes. Zij beraadslagen dat het een lust is, én zij voeren maatregelen uit die chaos moeten veroorzaken onder de wederspannige stadsbevolking. De chaos, immers, zal hun met terugwerkende kracht de legitimiteit verstrekken die de kiezers hun onthouden hebben.

Dat de reëel bestaande collega's  van Saramagos' regering dezelfde soort praatjes verkondigen, heeft als oorzaak dat eenzelfde gebrekkige legitimiteit hebben. Mensen kiezen op politieke partijen zonder echt te beseffen waar ze op stemmen, dat wil zeggen een politieke klasse die er voornamelijk zit voor eigenbelang, en deels omdat ze geen echte keuze hebben: er is geen partij met een voldoende aanbod van bestuurders die een alternatief voor de stiekeme graaiers kan bieden.
 
      Dat gaat van kwaad tot erger en de staatsraison wordt te kijk gezet als opportunis-tische machtswellust; waar kennen we dat toch van? Van een ouderwets slag linkse achterdocht, een type wantrouwen dat, door de gretigheid waarmee de huidige overheden in op zichzelf fatsoenlijke democratieën de angst van hun burgers benutten om hun macht uit te breiden, ineens weer een zekere overtuigingskracht verwerft.

Dit zijn van de kant van de recensent naïeve opmerkingen. Het fatsoen van West-Europese regeringen stamt voor het overgrote deel van de dreiging van de linkse stem, en dat de sluier van dit fatsoen verdwijnt komt voor een deel omdat met de val van het communisme een deel van die dreiging is weggenomen. In Amerika heeft die dreiging nooit bestaan, en bestaat ook geen fatsoenlijk regering. Om het Saramago scenario ten uitvoer te kunnen brengen hebben de West-Europese regeringen op het vlak van rechten de terreurdreiging sterk uitvergroot (in het verkeer vinden honderden en nog meer malen meer mensen de dood dan in terreuraanslagen) , en op sociaal terrein vergroten ze de dreigingen van vergrijzing en andere economieën.

Saramago's analyse van zijn fictieve samenleving komt in hoge mate overeen met de gang van zaken die in in onze huidige maatschappij waarneembaar zijn . In het boek zijn ze natuurlijk extremer, omdat het slechts dit ene aspect van het hele maatschappelijke krachtenveld behandelt, maar de processen zijn dezelfde. Wat Saramago beschrijft is een mogelijke eindresultaat van die processen, en dat is een zeer verontrustend eindresultaat. In die zin bevestigd het de conclusie van de redactie: degenen die met hun stem legitimiteit verschaffen aan mensen wier feitelijke doelstelling eigenbelang is, stemmen in feite tegen de democratie, en tegen de beschaving.
  

Naar Politiek rechts  , Politiek lijst , Politiek & Media overzicht , of site home .