Wetenschap en religie

Eén van de essentiële kenmerken van de wetenschap is de aanname dat een grote hoeveelheid gebeurtenissen een relatie hebben van "oorzaak" en "gevolg". Dit lijkt een aanname die zich beperkt tot het veld van de wetenschap. Dat is onjuist. Het is tevens een algemene culturele uitspraak, zoals we eerder gezien hebben in Wetenschap en cultuur . In het huidige artikel gaat het om een andere specifieke culturele houding die op vele plaatsen nog steeds domineert: religie.

In de meeste religies kent men geen relatie tussen "oorzaak" en "gevolg" op de ons bekende manier. In het religieuze denken wordt de oorzaak van gebeurtenissen geheel of volledig toegeschreven aan de invloed van gepersonifieerde krachten die de loop van de gehele wereld en het universum bepalen - in het algemeen één of meerdere goden die vaak tevens de scheppers van de wereld zijn.

Een groot deel van de aantrekkelijkheid van dit soort religies bestaat uit het idee dat de mens een apart soort relatie met de godheid heeft, bijvoorbeeld dat de mens naar het goddelijke evenbeeld geschapen is, of dat de godheid door menselijk gedrag, zoals bidden, beïnvloed kan worden, en daarmee ook de dagelijkse werkelijkheid. 

Er is dus sowieso een impliciete tegenstrijdigheid tussen wetenschap en religie wat betreft de oorzaak der dingen. De expliciete strijd tussen wetenschap en religie is ontstaan toen wetenschap en technologie steeds meer zaken gingen produceren die niet eerder bestonden - toen ze gingen scheppen - een claim die de religie aan zichzelf had voorbehouden. Het pijnlijke voor de religie is dat de wetenschap haar scheppende claim kan demonstreren, en de religie niet.

Dat laatste is de leidraad van het bekende verhaal van de strijd tussen religie en wetenschap, zoals normaliter gesitueerd vanaf de Verlichting . Hier gaat het verder om het impliciete deel van die strijd en tegenstelling: de manier van denken.

Het feit dat de wetenschap resultaten boekt en religie niet, gaat terug naar hun respectievelijke basis - daar waar je terecht komt als je een probleem gaat aanpakken: je ziet iets gebeuren, en het probleem, de vraag, is "Waarom?". Dan zijn er, zoals al beschreven in de eerste alinea, twee soorten aanpak: de oorzaak ligt in een of ander waarneembaar gebeuren, of de oorzaak ligt in een onwaarneembaar gebeuren. Het eerste pad volgende begint er een zoektocht: welke andere dingen veroorzaken het waargenomene - het tweede pad volgend is de zoektocht meteen afgelopen - er valt niets meer te zoeken. Het eerste pad kan tot resultaten leiden, of niet, maar het is vrij zeker dat als je het een enkele keer doet er al wat van leert, en als je het vele malen doet, is het absoluut zeker dat je er wat van leert . Van het tweede pad is zeker dat je er niets van leert als je het één keer volgt - je kende de uitkomst namelijk al. En het is dus even zeker dat je er niets van leert als je het talloze malen volgt.

Hetgeen ook in twee illustraties uitgedrukt kan worden - eerst de wereld van de wetenschap en haar reactie op de uitdagingen der natuur:

En ter vergelijking de wereld van de religie en haar relatie met de uitdagingen der natuur:

Het gaat niet vooruit.

Dit geldt in principe voor alle vormen van religie, maar er zijn aanzienlijke verschillen voor de mate waarin. Naarmate een religie meer gecodificeerd is, en die codes dichter bij het dagelijkse leven staan, is die invloed natuurlijk groter. Het drietal van de joods-christelijke-mohameddaanse godsdiensten met hun enkele wereldbestierende godheid zijn dan ook de allerergste - met als toppunt degene met de meeste praktische regels: de islam. Binnen de christelijke godsdiensten zijn er ook weer vrij grote verschillen. In de katholieke versie wordt de geloofsbelevenis geregeld via het priesterdom, met aan de top van de hiërarchie de paus als vertegenwoordiger van christus op aarde. In de protestantse godsdiensten moeten de gelovigen ieder voor zich de relatie tot hun god regelen - zie deze figuur, naar E. de Bono, The Greatest Thinkers:

Links de katholieke benadering van de relatie tot god, en rechts de protestantse, het before en after zijnde met betrekking tot de lutheriaanse revolutie

Het spreekt voor zich dat de laatste groep flexibeler is in haar omgang met de werkelijkheid en de wetenschappelijke benadering, daar ze zelfstandiger leert denken. Voor zover wetenschappers gelovig waren of zijn, gebruiken ze het rationele deel van hun geest voor de wetenschap, en het emotionele deel voor het geloof, een vorm van compartimentalisatie - een van de vele psychische gevolgen die geloof blijkt te kunnen hebben .

Er is dus een fundamentele tegenstrijdigheid tussen wetenschap en alle vormen van religie die een invloed op de waarneembare wereld beweren te hebben. Er is geen uitweg uit dit dilemma, behalve de veronderstelling dat die gepersonifieerde kracht, die godheid, het gehele universum inclusief de wetenschap heeft geschapen (klik op het plaatje voor een illustratie van dit dilemma). Deze uitweg maakt in feite de wetenschap zelf de religie als verklaring van de wereldlijke gebeurtenissen, en is daarmee identiek aan het idee dat de wetenschap die verklaring is zonder de universum creërende godheid.

Die kloof tussen wetenschap, of rationaliteit in het algemeen, en religie slaat niet alleen op de visie over hoe de wereld werkt, maar strekt zich ook uit tot hoe die wereld ingericht wordt door de mens. In feite zijn waarden als democratie en vrijheid gebaseerd op rationaliteit, en daarmee in strijd met religie. Het is heel makkelijk om aan te tonen dat landen waar de wetenschap bloeit, de landen zijn waar democratie heerst, en religie weinig invloed heeft op de staat, en landen waar religie een grote invloed hebben op de staat, weinig democratisch zijn en weinig presteren in wetenschap, zie de globale gegevens hier . In landen waar de invloed van de religie toeneemt, neemt de druk op de wetenschap toe, zie bijvoorbeeld in Amerika . En met nog een stap verder kom je dan al heel snel op het begrip "moraal" .

Daar waar de rationaliteit of wetenschap als basis voor een maatschappelijke inrichting wordt genomen, is religie dus fundamenteel in tegenspraak met die inrichting. Op grond hiervan zou in een echt rationele wereld het verschijnsel religie in de openbaarheid verboden moeten worden, en beperkt moeten worden tot de privé-sfeer. Dat dit niet gebeurt komt omdat religie over de hele wereld nog steeds veel populairder is dan wetenschap. De reden daarvan is simpel: wetenschap is veel moeilijker dan religie - althans de meest scheppende van de wetenschappen waar we het hier over hebben: de natuurwetenschap. Vanwege zijn inherente moeilijkheid zijn er relatief weinig geschoolden in welke wetenschap dan ook, en in natuurwetenschap in het bijzonder. De rest van de bevolking doet dus wat ze kán doen: zich behelpen met de religie.

Dat religie nog zo'n openbare rol in zelfs onze westerse maatschappijen heeft, betekent dat deze maatschappijen niet anders dan als redelijk primitief kunnen worden gezien. Dat is niets bijzonders want net zoals wij alle vorige beschavingen als primitief zien, zullen toekomstige waarnemers de huidige wereld natuurlijk als primitief of onbeschaafd beschouwen - er vanuit gaande dat de ontwikkeling van de mensheid zich voortzet. En het leidt bijzonder weinig twijfel dat de dominantie van religie één van die kenmerken zal zijn op grond waarvan ze onze wereld als primitief en onbeschaafd zullen bestempelen. Ter illustratie: er zijn ontelbare titels in het genre van sciencefiction geschreven, maar het aantal waarin religie een rol van betekenis speelt, of zelfs voorkomt, is op de vingers van een hand te tellen - religie is niet iets van de toekomst, vindt zelfs het veelal uit het behoorlijk religieuze Amerika afkomstige sciencefiction-schrijversvolk.

Als we onze huidige maatschappij willen verbeteren, is het dus een voor de hand liggende stap om religie uit haar bestuur en het openbare leven te verbannen. Maar als er een relatief aanzienlijk aantal mensen is waarvoor de normen van de privé-sfeer fundamenteel verschillen van de maatschappelijke normen, zijn er dusdanige problemen te verwachten dat in feite de religie in de privé-sfeer ook op alle mogelijke manieren ontmoedigd zou moeten worden .

De huidige wereld is in een dusdanig primitief ontwikkelingsstadium dat de laatste stappen vooralsnog onhaalbaar zijn.

Meer over religie vanaf hier .  De zichtbare gevolgen van religie op globale cijfers, uiteenlopend van GDP tot IQ zijn gedocumeteerd hier .  Wat er gebeurt als je religie, de islam, gaat inmengen in een minder religeizue omgeving hier .


Naar Wetenschap en cultuur , Wetenschap lijst , Wetenschap overzicht , of site home .
 
 

2 nov.2003; rev.2 dec.2008