Bronnen bij Psychologische krachten, cirkels: piekeren

Een voorbeeld van het gebruik van de termen "piekeren" en rijtje in verband met cirkelprocessen - met hier als symptoom: niet-kunnen-slapen (de Volkskrant, 10-01-2009, door Jorien de Lege):
  96, 97, 98, 99, honderd, 101, 102...

Slapen lijkt zo vanzelfsprekend, tot het ineens niet lukt. Meestal is de oorzaak van slapeloosheid niet duidelijk, en wordt er gemakkelijk naar slaapmiddelen gegrepen. Dat kan anders, zegt slaaponderzoeker Eus van Someren.
...
Tussenstuk:
Robbert-Jan Beun (51) sliep sinds de ziekte van zijn eerste vrouw slecht. Hij piekerde veel in bed. Met cognitieve gedragstherapie kreeg hij zijn slaapritme terug.

‘Ik verwende mezelf eens per maand met een slaappil, en dan voelde ik me de volgende dag fit. Maar andere dagen kon ik niet inslapen, of werd ik na een paar uur al wakker, of veel te vroeg. Ik was snel geïrriteerd, kon me slecht concentreren. Ik werd 4 of 5 uur per nacht zo beu.
    ‘... Op de bank kon ik prima in slaap vallen, maar niet in bed. Dingen waarover ik me overdag helemaal niet druk maakte, maalden door mijn hoofd.
    ‘De eerste arts die ik bezocht, raadde me aan om pas om 12 uur naar bed te gaan. Maar dat was niet vol te houden. Ik was zo moe, ik wilde alleen maar naar bed. Allerlei boekjes hielpen me ook niet geweldig, en toen kwam ik bij Teleac terecht. Via cognitieve gedragstherapie werd ik gedwongen om mijn patroon te veranderen en pas naar bed te gaan als ik kon slapen. Ik ben een piekerschrift begonnen, waarin ik elke dag mijn gedachten op een rij zette. En dat werkte eigenlijk heel goed, ik was alles al kwijt voor ik ging slapen. ...

Piekeren is vervelend, maar een redelijk normaal proces, in de zin dat het heel veel voor komt, en in de meeste gevallen niet tot sociale problemen leidt.

Het volgende verschijnsel valt strikt genomen niet onder piekeren, maar de beschrijving ervan toont een treffende gelijkenis (de Volkskrant, 26-06-2012, door Ellen de Visser
  Hoe ontstaan die rondzingende oorwurmen toch?

Oorwurmen heten ze, liedjes die ongewild in je hoofd opduiken en daar blijven plakken. Ze kunnen uren, zelfs dagen rondzingen in je brein. Hoe ontstaan ze? En hoe krijg je ze weer weg?
    Negen op de tien mensen wordt regelmatig geplaagd door binnendringende deuntjes. Een kleine groep heeft daar zo veel last van dat hun concentratie vermindert. Dan lijkt sprake van een heuse aandoening en artsen hebben daar zelfs een naam voor bedacht: het stuck song syndrome, het vastgeklonken-liedjes-syndroom.
    Toch is naar de oorzaak van die oorwurmen nooit onderzoek gedaan, zegt Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie aan de universiteit van Amsterdam.
    De eindeloze herhaling wijst op een dwangmatig proces, schrijft de befaamde Britse hoogleraar neurologie Oliver Sacks in zijn boek Musicofilia. Het is alsof de muziek een deel van het brein heeft ontwricht. De liedjes verdwijnen wel, maar een associatie is genoeg om de jukebox weer op gang te brengen.
    Op welke plek in de hersenen de plaat blijft hangen, is bekend, zegt Honing. 'Dat zijn dezelfde gebieden die we gebruiken om te luisteren of om een liedje vrijwillig in ons hoofd af te spelen.' Wetenschappers veronderstellen dat bij het ontstaan van oorwurmen de fonologische lus een rol speelt, het korte-termijngeheugen voor klanken dat belangrijk is als je een zin wilt kunnen afmaken. Die lus lijkt op een bandje dat steeds opnieuw wordt afgespoeld. De lengte van de band is acht tot tien seconden, zegt Honing en dat komt overeen met de duur van de meeste plakdeuntjes. Het gaat maar om een paar maten die zich herhalen.
    Honing hoopt ooit uit te zoeken of die theorie klopt. ...

Een goede kans dus. Voorlopig lijkt de belangrijkste vraag hoe de lus loopt.

Een veel extremer vorm van dit soort storing is obsessie - en door het extreme karakter leidt het ook tot meer inzicht (de Volkskrant, 10-01-2009, door Malou van Hintum):
  Interview | AMC-psychiater Damiaan Denys ziet veel heil in elektronische stimulatie van het brein

'Sommigen houden van hun ziekte'

Sommige psychiatrische patiënten kunnen met elektronische pulsen razendsnel van hun klachten worden verlost. Dat leidt tot heel andere inzichten.

‘Kijk, zo ziet het eruit’, zegt AMC-hoogleraar psychiatrie Damiaan Denys (1965). Hij legt een plastic buisje op tafel waarop aan het uiteinde vier kleine metalen vlakjes zitten. Het is een elektrode met vier contactpunten; een dun draadje dat voor sommige mensen het verschil kan uitmaken tussen een hel op aarde en een leefbaar leven.
   2 procent van de Nederlanders lijdt aan OCS, obsessieve-compulsieve stoornissen. Hun leven wordt minstens een uur per dag beheerst door dwanggedachten en -handelingen. Ze wassen eindeloos hun handen, kunnen geen artikel lezen omdat ze voortdurend woorden, zinnen, alinea’s tellen, en durven onder geen beding met de bus.
   Bij 10 procent van hen zijn de klachten zo ernstig, dat medicijnen en/of cognitieve gedragstherapie niet helpen. Zij komen in aanmerking voor deep brain stimulation (DBS; zie tussenstuk onder).   ...

Was het meteen een succes?
‘Bij de eerste twee patiënten gebeurde de eerste maanden helemaal niets. Daarna hebben we de plek van de contactpunten veranderd en ze niet in de kern, maar op de schil van de nucleus accumbens geplaatst, een gebiedje in de hersenen dat te maken heeft met motivatie en afhankelijkheidsproblemen.
    ‘Na een week waren alle klachten met meer dan de helft afgenomen. De stemming van deze twee patiënten verbeterde al na een paar seconden, hun angsten namen binnen enkele minuten af.
    ‘Toen bleek dat we waarschijnlijk niet in de schil van de nucleus accumbens zaten, maar op een andere plek: de bed nucleus van de stria terminalis (BNST). Die ligt iets dichter in de buurt van de amygdala, een gebiedje dat een rol speelt bij de emotieregulatie. Ondanks onze verkeerde redenering boekten we toch een goed resultaat.’

Hoe kan dat?
‘In het begin zagen we dwang als een soort afhankelijkheid; patiënten worden afhankelijk van dwanghandelingen. Afhankelijkheid is heel sterk dopaminerg gereguleerd, en dan zit je in de accumbens wel goed.
    ‘Er gebeurt daar ook wel iets, maar je ziet dat de angst- en stemmingsklachten sneller en sterker afnemen, terwijl de afname van compulsies juist wat langer op zich laat wachten. Het onmiddellijke therapeutische effect van DBS heeft daarom waarschijnlijk minder met afhankelijkheid te maken dan we aanvankelijk dachten.’

Verandert de werking van DBS uw kijk op basale mechanismen die ten grondslag liggen aan psychiatrische stoornissen?
‘DBS geeft een paar heel nieuwe inzichten. Ten eerste dat door elektrische modulatie psychiatrische klachten in een razendsnel tempo afnemen. Wat met hulp van medicatie en therapie maanden kost, gebeurt hier in seconden, minuten. Daarnaast vermindert de hoeveelheid klachten spectaculair: 60 tot 90 procent met DBS, tegenover 30 tot 40 procent met medicijnen en therapie.
    ‘Dat heeft implicaties voor ons begrip van psychiatrische stoornissen. Wij psychiaters hebben, zoals veel wetenschappers, uit het werkingsmechanisme van medicijnen bij patiënten de pathofysiologie van psychiatrische stoornissen afgeleid. Bijvoorbeeld: een depressieve patiënt krijgt een medicijn dat serotonine-activiteit stimuleert – de depressie neemt af; dus depressie wordt veroorzaakt door een tekort aan serotonine.
    ‘De laatste jaren blijkt die redenering niet houdbaar; psychiatrische klachten zijn niet gelinkt aan één neurotransmitter. Hersenen zijn veel complexer.
    ‘Omdat DBS klachten razendsnel doet verminderen, betekent dit dat er andere mechanismen in het spel zijn. Daarbij moeten we niet dezelfde redeneerfout maken en zeggen: wij remmen met stroom bepaalde activiteiten, dus een stoornis wordt veroorzaakt door een hyperactiviteit in een bepaald hersengebied. Maar onze bestaande paradigma’s over verklaringen van psychiatrische ziekten zijn wel grondig door elkaar geschud.
    ‘Misschien hebben psychiatrische stoornissen wel veel meer te maken met de disfunctie van bepaalde circuits. Misschien zijn de effecten van neurotransmitters wel secundair in plaats van primair, zoals nu wordt gedacht.’   ...


Tussenstukken:
Wat is en doet DBS?

Bij DBS worden twee gaatjes in de schedel geboord en twee elektrodes van elk 1,5 millimeter dikte met elk vier contactpuntjes geïmplanteerd in het BNST, het bed nucleus van de stria terminalis. De operatie is niet zonder risico: bij 1 tot 3 procent van de patiënten ontstaan interne bloedingen die tot een beroerte leiden; een groter aandeel krijgt – behandelbare – infecties.
    Via de contactpuntjes veroorzaken elektrische pulsen een ‘stroomstoring’ in het brein, waarvan het effect vergelijkbaar is met de permanente laesies die het resultaat zijn van onomkeerbaar neurochirurgisch ingrijpen. In dat laatste geval worden verbindingen tussen hersengebieden definitief verbroken; het voordeel van DBS is dat de ingreep elk moment gestopt kan worden.
    Een neurostimulator, een klein apparaatje op batterijen dat onder het sleutelbeen wordt geplaatst, zorgt voor de stroomvoorziening, die met een soort afstandsbediening aan- en uitgezet kan worden. Theoretisch gezien zijn er 29 duizend verschillende instellingen mogelijk van de acht contactpunten, die verschillende Hertz-frequenties, stroomsterkte en duur kunnen hebben. Psychiater Damiaan Denys is in de regel een paar maanden met een patiënt bezig om uit te vinden welke instelling de beste is.   ...
    In de toekomst wordt behandeling met DBS voorzien voor mensen die lijden aan depressie, eetstoornissen, clusterhoofdpijn, chronische pijn, verslaving en voor subcomateuze patiënten.

Waar het hier om draait is niet alleen het feit dat de resultaten zo spectaculair veel beter zijn dan met andere methodes, met name ook behandeling met stoffen als serotonine-opwekkers, maar het feit dat het zo razendsnel gebeurt. Dat zegt namelijk dat de stimulus, hier de elektrische stroom, veel dichter bij de oorzaak van het probleem staat dan de andere behandelmethodes.
    Het past allemaal naadloos in het idee dat gedachten elektrische cirkelprocessen binnen het netwerk van neuronen zijn. Denys is er voorzichtig over, maar daarvoor lijkt geen reden. De relatie tussen hersenbeschadiging, een breuk in de circuits, en het optreden van epilepsie: elektrische ophopingen en ontladingen, en talloze andere verschijnselen wijzen in dezelfde richting.


Naar Psychologische krachten , of site home .

11 jan.2009